کد مطلب : ۱۳۵۲۹
دین رسانه‌ای شده و رسانه دینی
گروه رسانه: دکتر اعظم راودراد، دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران در مقاله‌ای با عنوان «نقش برنامه‌های دینی و غیردینی تلویزیون در افزایش یا کاهش دینداری» که در فصلنامه «تحقیقات فرهنگی» به چاپ رسیده، به موضوع برنامه‌های دینی تلویزیون ایران پرداخته است.
او در این مقاله رادیو و تلویزیون جمهوری اسلامی ایران را بر اساس دو کارکرد و هدف اساسی آن، رسانه‌ای دینی-ایدئولوژیک عنوان کرده و با مراجعه به چند نمونه از انواع برنامه‌هایی که در طیفی از برنامه‌های غیردینی تا صرفاً دینی قرار می‌گیرند، چگونگی اثرگذاری آنها بر مخاطب را بررسی می‌کند. در بخشی از این مقاله آمده است: «از آنجا که رادیو و تلویزیون، رسالت تعمیق و ارتقای دینی مخاطب را برای خود تعریف کرده، می‌توان گفت، رسانه‌ای دینی است و از آنجا که دولتی است و زیر نظر حکومت اداره می‌شود، رسانه‌ای ایدئولوژیک است؛ در نتیجه می‌توان گفت، رسانه رادیو و تلویزیون در ایران دینی-ایدئولوژیک است.»
اگرچه نیل پُستمن متفکر شناخته‌شده ارتباطات معتقد است، رادیو و تلویزیون رسانه‌ای است که در عصر مدرن به وجود آمده و ماهیت سکولار دارد و نه فقط نمی‌توان از آن برای تبلیغ دین استفاده کرد، بلکه باید منتظر آسیب‌هایی بود که این رسانه به اخلاق و کرامت انسانی در جامعه می‌زند، اعظم راودراد معتقد است: «دین رسانه‌ای شده یا به عبارت دیگر مناسک و عقاید دینی که با تغییر رمزگذاری از شکل صرفاً دینی درآمده و در قالب رسانه‌ای قرار گرفته است، می‌تواند در رادیو و تلویزیون عرضه شود و بر دینداری مخاطب تأثیر نیز بگذارد.»
این عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران در ادامه به تقسیم‌بندی برنامه‌های رسانه ملی از نظر دینی‌بودن پرداخته و آورده است: «برنامه‌های رادیو و تلویزیون ایران را می‌توان در طیفی قرار داد که یک سر آن برنامه‌های دینی و سر دیگر آن برنامه‌های سرگرم‌کننده غیردینی قرار می‌گیرند. سایر برنامه‌ها نیز به میزان تأکید بر محتوای دینی یا سرگرم‌کنندگی در میانه طیف و نزدیک به هریک از دو سر آن قرار می‌گیرند. در نقطه وسط طیف نیز نوع سومی از برنامه‌ها قرار دارند که اگرچه در اقلیت هستند، به میزان یکسان، دینی و سرگرم‌کننده هستند.» راودراد معتقد است که دو دسته نخست برنامه‌ها یعنی برنامه‌های سرگرم‌کننده و برنامه‌های دینی مستقیم (سخنرانی از منبر، عزاداری در مساجد، مداحی‌ها، دعا خواندن‌های دسته جمعی و...)، در عمل کارکرد واحدی پیدا کرده و به دلایل مختلف، مخاطب را به سمت دوری از دین تشویق می‌کنند. او در بخشی از نتیجه‌گیری این مقاله آورده است: «از انواع برنامه‌های صرفاً دینی، صرفاً سرگرم‌کننده و دینیِ رسانه‌ای شده، نوع سوم، مطلوب تلویزیون دینی است. پخش مستقیم مناسک دینی از تلویزیون، بیش از آنکه آثار مثبت داشته باشد، دارای آثار منفی است؛ اما تبدیل محتواهای دینی به برنامه‌های رسانه‌ای به شکلی هنرمندانه، می‌تواند آثار دوجانبه و مثبتی داشته باشد؛ به این شکل که برای معتقدان به دین، نوعی شور و آگاهی مذهبی را موجب شده و برای کسانی که به دنبال مسائل مذهبی نیستند، حداقل به عنوان برنامه‌ای سرگرم‌کننده و جالب عمل کند.»
به عقیده این متخصص رادیو-تلویزیون، استفاده از محتوای مذهبی و استفاده به عنوان سرگرمی دارای دو بهره اصلی است که چنین دین رسانه‌ای‌شده‌ای می‌تواند، برای مخاطب در بر داشته باشد. این نکته با عنوان «اهمیت بُعد هنری» در تبلیغ اسلامی، علامه شیخ حسن فضل‌الله نیز طرح کرده است. ایشان در این زمینه چنین نگاشته است: «نکته مهم در اطلاع‌رسانی، بُعد هنری است که باید در سخن، شیوه تصویر و نمایش ملحوظ شود؛ زیرا اندیشه برتر، دستیابی اطلاع‌رسانی به هدف بزرگ آن در شکل‌گیری رضایت همگان یا بخش خاصی را ایجاب می‌کند و برای رسیدن به این هدف تأکید بر مؤلفه‌های گوناگونی که موجب می‌شود، مردم موضوعی را بپذیرند، ضروری است و این البته برآمده از تأثیر سحرآمیز سخن یا تصویر و روش است؛ زیرا شکل ارائه، در سرشت فریبندگی که انسان را به محتوا جذب می‌کند، تأثیر بسیار دارد.» وی در ادامه متذکر شده است: «شاید ناکامی بسیاری از دعوت‌کنندگان و مبلغان اسلام، پیامد بی‌اعتنایی آنان به ابعاد هنری سخنان دعوت‌آمیز یا محتوای پیام باشد.»
دکتر راودراد در پایان این‌طور نتیجه‌گیری کرده است که: «به نظر می‌رسد، بهترین توصیه‌ای که برای توسعه دینِ رسانه‌ای‌شده در تلویزیون دینی ایدئولوژیک ایران می‌توان داشت، این است که از تبلیغ مستقیم دین که عملاً نتیجه عکس می‌دهد، دست بردارد و نقش ایدئولوژیک خود را ایفا کند. این نقشی است که از تلویزیون دولتی انتظار می‌رود و تکلیف مخاطب هم با آن معلوم است. دوم اینکه با تجدید نظر در قوانین موجود، تلویزیون‌های خصوصی امکان وجود پیدا کنند و سوم اینکه از جانب سازمان‌های غیردولتی دینی، تلویزیون خصوصی دینی تأسیس شود؛ اما از آنجا که این راه حل بسیار دور از دسترس به نظر می‌رسد، در تلویزیون دینی ایدئولوژیک ایران تنها می‌توان بر لزوم افزایش نوع سوم برنامه‌ها به منظور پرهیز از حرکت به سوی سکولاریسم و تعمیق اعتقادات و رفتارهای دینی مخاطب (از هر نوع) تأکید کرد.»
او در این مقاله رادیو و تلویزیون جمهوری اسلامی ایران را بر اساس دو کارکرد و هدف اساسی آن، رسانه‌ای دینی-ایدئولوژیک عنوان کرده و با مراجعه به چند نمونه از انواع برنامه‌هایی که در طیفی از برنامه‌های غیردینی تا صرفاً دینی قرار می‌گیرند، چگونگی اثرگذاری آنها بر مخاطب را بررسی می‌کند. در بخشی از این مقاله آمده است: «از آنجا که رادیو و تلویزیون، رسالت تعمیق و ارتقای دینی مخاطب را برای خود تعریف کرده، می‌توان گفت، رسانه‌ای دینی است و از آنجا که دولتی است و زیر نظر حکومت اداره می‌شود، رسانه‌ای ایدئولوژیک است؛ در نتیجه می‌توان گفت، رسانه رادیو و تلویزیون در ایران دینی-ایدئولوژیک است.»
اگرچه نیل پُستمن متفکر شناخته‌شده ارتباطات معتقد است، رادیو و تلویزیون رسانه‌ای است که در عصر مدرن به وجود آمده و ماهیت سکولار دارد و نه فقط نمی‌توان از آن برای تبلیغ دین استفاده کرد، بلکه باید منتظر آسیب‌هایی بود که این رسانه به اخلاق و کرامت انسانی در جامعه می‌زند، اعظم راودراد معتقد است: «دین رسانه‌ای شده یا به عبارت دیگر مناسک و عقاید دینی که با تغییر رمزگذاری از شکل صرفاً دینی درآمده و در قالب رسانه‌ای قرار گرفته است، می‌تواند در رادیو و تلویزیون عرضه شود و بر دینداری مخاطب تأثیر نیز بگذارد.»
این عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران در ادامه به تقسیم‌بندی برنامه‌های رسانه ملی از نظر دینی‌بودن پرداخته و آورده است: «برنامه‌های رادیو و تلویزیون ایران را می‌توان در طیفی قرار داد که یک سر آن برنامه‌های دینی و سر دیگر آن برنامه‌های سرگرم‌کننده غیردینی قرار می‌گیرند. سایر برنامه‌ها نیز به میزان تأکید بر محتوای دینی یا سرگرم‌کنندگی در میانه طیف و نزدیک به هریک از دو سر آن قرار می‌گیرند. در نقطه وسط طیف نیز نوع سومی از برنامه‌ها قرار دارند که اگرچه در اقلیت هستند، به میزان یکسان، دینی و سرگرم‌کننده هستند.» راودراد معتقد است که دو دسته نخست برنامه‌ها یعنی برنامه‌های سرگرم‌کننده و برنامه‌های دینی مستقیم (سخنرانی از منبر، عزاداری در مساجد، مداحی‌ها، دعا خواندن‌های دسته جمعی و...)، در عمل کارکرد واحدی پیدا کرده و به دلایل مختلف، مخاطب را به سمت دوری از دین تشویق می‌کنند. او در بخشی از نتیجه‌گیری این مقاله آورده است: «از انواع برنامه‌های صرفاً دینی، صرفاً سرگرم‌کننده و دینیِ رسانه‌ای شده، نوع سوم، مطلوب تلویزیون دینی است. پخش مستقیم مناسک دینی از تلویزیون، بیش از آنکه آثار مثبت داشته باشد، دارای آثار منفی است؛ اما تبدیل محتواهای دینی به برنامه‌های رسانه‌ای به شکلی هنرمندانه، می‌تواند آثار دوجانبه و مثبتی داشته باشد؛ به این شکل که برای معتقدان به دین، نوعی شور و آگاهی مذهبی را موجب شده و برای کسانی که به دنبال مسائل مذهبی نیستند، حداقل به عنوان برنامه‌ای سرگرم‌کننده و جالب عمل کند.»
به عقیده این متخصص رادیو-تلویزیون، استفاده از محتوای مذهبی و استفاده به عنوان سرگرمی دارای دو بهره اصلی است که چنین دین رسانه‌ای‌شده‌ای می‌تواند، برای مخاطب در بر داشته باشد. این نکته با عنوان «اهمیت بُعد هنری» در تبلیغ اسلامی، علامه شیخ حسن فضل‌الله نیز طرح کرده است. ایشان در این زمینه چنین نگاشته است: «نکته مهم در اطلاع‌رسانی، بُعد هنری است که باید در سخن، شیوه تصویر و نمایش ملحوظ شود؛ زیرا اندیشه برتر، دستیابی اطلاع‌رسانی به هدف بزرگ آن در شکل‌گیری رضایت همگان یا بخش خاصی را ایجاب می‌کند و برای رسیدن به این هدف تأکید بر مؤلفه‌های گوناگونی که موجب می‌شود، مردم موضوعی را بپذیرند، ضروری است و این البته برآمده از تأثیر سحرآمیز سخن یا تصویر و روش است؛ زیرا شکل ارائه، در سرشت فریبندگی که انسان را به محتوا جذب می‌کند، تأثیر بسیار دارد.» وی در ادامه متذکر شده است: «شاید ناکامی بسیاری از دعوت‌کنندگان و مبلغان اسلام، پیامد بی‌اعتنایی آنان به ابعاد هنری سخنان دعوت‌آمیز یا محتوای پیام باشد.»
دکتر راودراد در پایان این‌طور نتیجه‌گیری کرده است که: «به نظر می‌رسد، بهترین توصیه‌ای که برای توسعه دینِ رسانه‌ای‌شده در تلویزیون دینی ایدئولوژیک ایران می‌توان داشت، این است که از تبلیغ مستقیم دین که عملاً نتیجه عکس می‌دهد، دست بردارد و نقش ایدئولوژیک خود را ایفا کند. این نقشی است که از تلویزیون دولتی انتظار می‌رود و تکلیف مخاطب هم با آن معلوم است. دوم اینکه با تجدید نظر در قوانین موجود، تلویزیون‌های خصوصی امکان وجود پیدا کنند و سوم اینکه از جانب سازمان‌های غیردولتی دینی، تلویزیون خصوصی دینی تأسیس شود؛ اما از آنجا که این راه حل بسیار دور از دسترس به نظر می‌رسد، در تلویزیون دینی ایدئولوژیک ایران تنها می‌توان بر لزوم افزایش نوع سوم برنامه‌ها به منظور پرهیز از حرکت به سوی سکولاریسم و تعمیق اعتقادات و رفتارهای دینی مخاطب (از هر نوع) تأکید کرد.»
