آرمان هیأت - پیام پژوهی هیئت‌های دینی

هیئت‌های دینی،‌ همواره یكی از اصلی‌ترین كانون‌های بصیرت‌بخش و معرفت‌افزای جامعه دینی به شمار می‌روند كه پیش و پس از انقلاب، بارها قدرت و ظرفیت‌های خود را در جامعه به منصه ظهور رسانده‌اند؛ از این‌ رو مدیریت شكلی و صوری و نیز محتوایی هیئت‌ها، باید همواره مورد توجه صاحبان اندیشه باشد.

مجید مبینی:در هنگام انتقال پیام دینی با سه عامل مُبلغ (پیام‌فرست)، مخاطب و پیام روبه‌روییم. به خودِ پیام باید از دو جنبه، «باطن پیام» (كیفیت محتوا) و «ظاهر پیام» (كیفیت ارائه) توجه کرد كه در این نوشتار به‌اختصار محتوای پیام واكاوی می‌شود.

دانش ارتباطات، تاكنون نظریه‌های مختلفی را درباره بایسته‌های «محتوای پیام» عرضه كرده است. گرچه رویكرد این دانش بیشتر به «ارتباطات جمعی»۱ (Mass Communication) معطوف است، می‌توان بسیاری نظریات علم ارتباطات را در حوزه «ارتباطات میان فردی» (Interpersonal Communication) -که هیئت‌های دینی را نیز شامل می‌شوند- به كار گرفت.

یكی از نظریه‌های ارتباطات، «نظریه استفاده و خشنودی» است؛ بنا بر این دیدگاه كه «الیهو كاتز» در سال ۱۹۵۹ آن را توصیف کرد،۲ مخاطب، رسانه‌ای را برمی‌گزیند كه خشنودی و رضایت او را در پی داشته باشد. این خشنودی از پاسخ‌دادنِ رسانه به نیازهای مخاطب ناشی می‌شود؛ بنابراین اگر فرستنده پیام در مخاطب‌شناسی دقیقی، نیازهای مخاطب خود را بشناسد و پیام خود را بر اساس آن استوار سازد، با اقبال مخاطب روبه‌رو می‌شود. این نظریه بر خلاف رویكرد سنتی تأثیر رسانه‌ای در منفعل‌پنداشتنِ مخاطب و یك‌سویه دانستنِ ارتباط، مخاطب را فعال می‌داند.

گرچه نگاه حاكم بر این نظریه، غیر دینی و سكولار است و برآورده‌‌ساختن و پاسخ به هر گونه نیاز مخاطب را به هر نحو دربرمی‌گیرد، با رویكرد دینی به این نظریه و به‌سازی آن با آموزه‌های دینی، این نظریه را می‌توان در انتقال مفاهیم دینی نیز به كار گرفت. پیام‌رسان و مبلغ دینی، نخست باید با تسلط به دانش مخاطب‌شناسی از نیازهای فكری مخاطب خود آگاه باشد و پیام خود را برای پاسخ به آن نیازهای فكری متمركز سازد.

نیاز فكری مخاطب، گاه به گونه‌ای است كه پاسخ به آن نیاز فكری، نقش اساسی و بنیادی در سعادت انسان خواهد داشت (نیاز اولیه) و گاه به نحوی است كه پاسخ به آن نیاز فكری، نقش تكمیلی در رشد و تعالی مخاطب خواهد داشت (نیاز ثانویه). پیام‌رسان دینی باید به این توانمندی رسیده باشد كه با شناخت و تفكیك این دو گونه نیاز، اولویت نخست خود را پاسخ به نیازهای فكری ضروری و اساسی مخاطب قرار دهد.

ذكر این نكته نیز لازم است كه گاه مخاطب از نیازهای اولیه و ضروری فكری خود آگاه است، نسبت به دانستن آنها احساس نیاز می‌كند و از مبلغ دینی برای پرسش‌های خود پاسخ می‌طلبد (نیاز آشكار)؛ اما گاه مخاطب از نیازهای اساسی فكری خود و تأثیر شگفت و شگرف آنها در زندگی ناآگاه است (نیاز پنهان). در این موارد، پیام‌رسان باید ابتدا در مستمع نیاز ایجاد كند. برای رسیدن به این مهم، مبلغ می‌تواند با ذكر آثار و پیامدهای آشنایی و آشنانبودن با آن معارف دینی، ضرورت ذكر آنها را برای مخاطب آشكار سازد و آن‌گاه در ادامه به طرح و بیان آنها اقدام کند.

اکنون این پرسش وجود دارد که نیازهای اولیه و اساسی فكری انسان (آشكار یا پنهان) چیست و چگونه می‌توان نیازهای بنیادی آدمی را شناخت؟ برای رسیدن به پاسخ این سؤال، باید به سراغ آفریننده انسان رفت كه بر همه نیازهای اساسی فكری و روحی او كاملاً اشراف دارد. قرآن مجید، به عنوان كلام خالق انسان و معجزه جاودان اسلام، دربردارنده پاسخ به اصلی‌ترین نیازهای فكری انسان در طول همه زمان‌ها و عرض همه مكان‌هاست و ژرف‌اندیشی در آن، ما را به یافتن نیازهای اساسی آدمی و پاسخ‌های آن رهنمون می‌سازد.

بررسی حجمی آیات قرآن نشان می‌دهد كه بخش عمده آیات، درباره اصول عقاید و به طور خاص تبیین هویت‌ انسان است. با نگاهی كلی، «توحید» پاسخ به چیستی مبدأ می‌باشد (گذشته انسان) و «نبوت» و «امامت» پاسخ به چیستی مقصد. وظیفه فرزندان آدمaدر زمان حیات (حال انسان) و «معاد» پاسخ به چیستی مقصد (آینده انسان) و «عدالت» در سراسر این سیرِ از خدا تا خدا تداوم دارد. با توجه به این اشاره‌های قرآنی، نیاز به شناخت هویت و جایگاه خود در جهان هستی (خودشناسی)،‌ مهم‌ترین و اساسی‌ترین نیاز فكری انسان‌هاست و پاسخ به این نیاز مهم‌ترین رسالت مبلغان دینی. در روایات نیز، ضمن تأكید بر جایگاه شناخت هویت انسان، خودشناسی، مقدمه خداشناسی شمرده شده است.۳

پیش از تثبیت عقاید دینی، طرح مباحث اخلاقی و احكامی، آن‌گونه كه انتظار می‌رود، ثمربخش نخواهد بود؛ چراكه در صورت نبود ایمان راسخ به عقاید كه در حوزه اندیشه است، هیچ‌كدام از دستورهای مرتبط با اخلاق و احكام كه در حوزه عمل است، ضمانت اجرایی نخواهند یافت و فقط باور عمیق به اصول دینی است كه می‌تواند انسان را به عمل به دستورهای اخلاقی و احكامی ملزم سازد؛ بنابراین تشكیل جلسات اخلاق و احكام،‌ پیش از تثبیت اصول دین در فكر و قلب مخاطبان، عملاً راه به جایی نخواهد برد.

رهبر معظم انقلاب، با اشاره به جایگاه مباحث اعتقادی می‌فرماید: «امروز كدام محتوا مهم است؟ ما باید چه چیزی را در منبرِ تبلیغ، برای مردم بیان كنیم؟ می‌توان در یك كلمه گفت، مباحثی كه عقاید دینی آنها را مستحكم و راسخ كند ... یک نکته اساسی دیگر این است که امروز علاوه بر این‏که باید به مسائل اعتقادی اسلام پرداخت و اعتقاد به اسلام را در ذهن‌ها و دل‌ها راسخ نمود، باید اعتقاد به حاکمیت اسلام را هم راسخ کرد.»۴

بنا بر این فرمایش رهبر انقلاب، استحكام عقاید دینی، باید اولویت اول پیام‌های دینی باشد. حاكمیت اسلام و ولایت فقیه نیز كه در سخن ایشان مورد تأكید است، بخشی از اصل اعتقادی امامت به شمار می‌رود و طرح بحث ولایت فقیه و پاسخ به شبهات آن، در حقیقت تثبیت یكی از اصول اعتقادی شیعه است.

پی‌نوشت:

۱. در آن، پیام به مخاطبان بسیاری ارسال می‌شود كه معمولاً برای پیام‌فرست، شناخته‌شده نیستند.
۲. نظریه‌های ارتباطات، ورنر سورین و جیمز تانكارد، ص ۴۱۹
۳. «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، بحارالانوار، ج ۲، ص ۳۲
۴. در دیدار علما و روحانیان در آستانه ماه محرم، ۲/۲/۱۳۷۷