آرمان هیأت - تصاویری حافظ ایمان و آیین

ایرانیان گنجینه غنی‌ای از فرهنگ شفاهی در اختیار دارند که در طول زمان، سینه‌به‌سینه و دهان‌به‌دهان از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است.

هانیه خاکپور: در دهه‌های اخیر و با ورود انواع و اقسام وسایل تکنولوژی، هنرمندان بر آن شدند تا به ثبت و ضبط آیین‌ها، آداب و رسوم مختلف در گوشه و کنار این تمدن کهن بپردازند و به ساخت فیلم‌های مستند روی‌ آوردند. فیلم مستند نوعی اثر سینمایی است که از طریق تصویر، در صدد است، حقیقت یا واقعیتی را بر پایه برخی مدارک موجود بازگویی یا معرفی کند.

بخشی از آیین‌های فراوان ایرانی با محوریت مذهب به وجود آمده‌اند. منقبت‌خوانی، تعزیه‌خوانی، مرثیه‌سرایی، چاووشی‌خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی قسمتی از آنهاست که در حوزه عزاداری اهل بیت(ع)جای می‌گیرند. در این گزارش، تعدادی از فیلم‌هایی که در حوزه آیین‌های عزاداری ساخته شده، معرفی می‌شود

مستند «شام» از مجموعه «منطق‌الطیر»، ساخته محمدرضا اصلانی

در «شام» هر تصویر، حَسَبِ نوع خود، موسیقی و نریشن خاصی دارد و سازنده با کمک ضرباهنگ موسیقی‌ای که استفاده کرده، تصاویر را نیز به‌گونه‌ای ریتمیک در برابر چشمان بیننده به رقص درمی‌آورد. نمایش نقاشی‌هایی که بخشی از آن مربوط به واقعه عاشورا در کربلاست، با استفاده از موسیقی رومانس‌های سنتی اسپانیا و کرنای آیین‌های شمال ایران، نمایش صفحاتی از کتاب مقدس که در برابر باد ورق می‌خورد، به وسیله صدای قرائت قرآن و نیز نمایش پرده‌های نقاشی‌ از خیمه‌گاه امام حسین(ع)به وسیله صدای متنی حاوی گفتار و فرازهایی از خطبه حضرت زینب (س)، گویای هم‌نشینی هنرمندانه تصویر و موسیقی است.

در رهگذر نمایش تصاویر، داستانِ آماده‌سازی گروهی برای اجرای مراسم تعزیه‌خوانی نیز نشان داده می‌شود. روایت اصلانی در این فیلم، فقط تعزیه و عزاداری نیست که پرده‌خوانی را نیز در دل خود به بیننده می‌شناساند.

مستند «نخل» ساخته ابراهیم فروزش

این فیلم از مراسم سنتی عزاداری در گناباد تهیه شده و در آن نشان داده می‌شود که هر سال در ماه محرم با آوای سنج‌ها و کوبش زنجیرها، نخل قدیمی نیز از خواب یک‌ساله‌اش برمی‌خیزد تا همچون دیگر سیاه‌پوشان حاشیه کویر در سوگ شهدای کربلا شرکت کند. در گناباد، نخل‌بندی و تزیین نخل به عنوان تابوت برای مردگان جوان، مشاهیر یا انسان‌های محبوب، سابقه هزارساله‌ای دارد و پس از دوران صفویه، مراسم نخل‌گردانی همراه با سینه‌زنی و شبیه‌خوانی در مراسم عاشورا متداول شده است.

بیرون‌آوردن نخل از جایگاه ویژه آن، آماده‌سازی و از همه مهم‌تر تزیین آن از نخستین روزهای دهه محرم آغاز می‌شود. تزیین و آذین‌بندی نخل با شور و اشتیاق مقدسی توأم است و در این میان پیران و کودکان نقش اصلی را ایفا می‌کنند. پارچه‌های رنگارنگ، شال‌های ترمه، شمایل‌ها، دشنه‌ها و شمشیرها، علم‌ها و قاب‌های بزرگ آینه، همچنین شاخ و برگ سبز درختان، نخل را زینت می‌بخشند و این مراسم در فضایی آکنده از اخلاص انجام می‌گیرد. هزار شانه و هزار گام، محمل عشق را برمی‌خیزانند. کاروان‌های شوریده به راه می‌افتند و ترانه شوریدگی بر سر هر کوی و برزن نمایش داده می‌شود و نمایش عشق آغاز می‌شود.

هرساله در این ایام، گروه عظیمی از مردمِ حاشیه کویر در این مکان گرد هم می‌آیند تا در مراسم نخل‌گردانی و تعزیه شرکت کنند. نخل کهن در چرخش مداومِ این سیل خروشان، چونان گردش زمین، تاریخ خون‌بار آدمیان را در پهنه خاک در یاد می‌آورد. درخت نخل تا بدان حد، نزد مردم کویر اهمیت داشته که از آن به عنوان «شجره مبارک» یعنی درخت مقدس نام برده‌اند و به آن ۳۶۰ فایده نسبت می‌دهند. برای این مردم، نخل، نمادی از حیات جاودانه و نخل‌گردانی، تلفیق کاملی است، میان سنت‌ها و باورهای مذهبی با محیط اطرافشان.

عزاداران، پای‌کوبان در مسلخ قدیس خود که خونش شوینده گناهان بشر است، اشک می‌فشانند و همه از هر سو در دریای مواجِ رنگ‌به‌رنگ عشق، به هم رسیده و یگانه می‌شوند. کاروان‌های عزاداری دورتادور میدان تعزیه جمع می‌شوند و تعزیه «ظهر عاشورا» آن‌گونه نشان داده می‌شود که حتی تصویر آن نیز بیننده را متأثر می‌سازد.

مستند «نخل عزا» از مجموعه هفت قسمتی «چتر سبز»ساخته احمد ضابطی جهرمی

این مستند، درباره مراسم عزاداری عاشورا در شهرستان جهرم است که تاریخ و آداب و رسوم و آیین‌های جهرم را معرفی می‌کند. ابتدای فیلم، تصاویر خورشیدی که در پس پرچم سیاهی، پنهان و آشکار می‌شود، در مختصرترین و موجزترین گویش تصویری، ذهن بیننده را به سمت آنچه در این فیلم و بالطبع در این واقعه بزرگ رخ داده، رهنمون می‌سازد. می‌توان گفت، این فیلم در بخش نخست، بیشتر تمرکز خود را روی آماده‌سازی مراحل عزاداری با محوریت نخل قرار داده و در بخش دوم نیز مراسم عزاداری و نوحه‌خوانی روز عاشورا را نشان می‌دهد.

در بخش نخست، شاخه‌های درخت نخل هرس می‌شود تا بنا بر قولی که می‌گوید، فردای شهادت امام حسین(ع)و یارانش، قبیله بنی‌اسد از شاخ و برگ نخل، تابوت‌ها ساخته، بر پیکر آنها نماز گزارده و به خاک سپرده‌اند، امامِ خود را به صورت نمادین تشییع کنند.

«نخلم من/ اثر دست علی بر گرده‌ام/ داغ عباس حسین بر پیکرم/ سوگوارم من/ سوگوارم من .../ من کجا نخلم؟/ قامت سختم بالای حسین/ شاخ و برگم بستر نعش حسین»

هر سال در ایام عاشورا در جهرم برای نمادین‌ساختنِ تابوت حسین(ع)و یارانش، نخل‌هایی بریده و قربانی می‌شوند. بعد از گذشت بیش از هزار سال، نخل‌بندهای جهرم به یادگار و برگرفته از کار قبیله بنی‌‌اسد، کتل و نخل می‌سازند ... نخل ماتم ... نخل عزا ... .

با این شاخه‌های بریده، به جز تابوت کشته‌شدگان روز عاشورا، محمل بازماندگان این حادثه ساخته می‌شود. عزاداران تابوت‌ها را به صورت نمادین در شهر می‌گردانند و نیز ردیفی از شتران را به نشان کاروان اسرای حادثه عاشورا، قافله خون و قیام در شهر می‌چرخانند.

روی تابوت نمادین شهدای حادثه عاشورا، خانواده‌ها عکس شهیدان انقلاب و جنگ را نصب می‌کنند و مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی نیز در کنار نخل‌گردانی برگزار می‌شود. عزاداران با زنجیر یا دست بر بدن برهنه خود می‌کوبند تا بدین طریق مراتب ارادت خود به مولایشان را نشان دهند؛ همچنین اجرای مراسم شبیه‌خوانی، علم‌گردانی و گهواره‌گردانی نیز برگزار می‌شود.

در اجرای شبیه‌خوانی روز عاشورا، خیمه‌گاه امام حسین(ع)به آتش کشیده می‌شود و کودکان و نوجوانان که لباس سبز بر تن دارند، «یا حسین»گویان، گریه و زاری می‌کنند و به هر سو می‌دوند؛ علی‌اصغری که تیغ بر گلویش نشسته، کاروانی از اسرا که زنجیر بر پای به حرکت درمی‌آیند و سپاه کفری که با لباس‌های سرخ مشخص شده، همگی برای بینندگان عزادار، یوم عاشر را شبیه می‌کنند. مراسم عزاداری روز عاشورا با روشن‌کردن شمع در شام غریبان به پایان می‌رسد و انتهای فیلم نیز این است.

مستند «نخل عزا»، جایزه بهترین کارگردانی و تهیه‌کنندگی فیلم مستند را از نخستین همایش فیلم‌های عاشورایی در سال ۱۳۸۵ کسب کرد.

مستند «اربعین» ساخته ناصر تقوایی

این مستند در کنار مستندهای «باد جن» و «موسیقی جنوب» از سه‌گانه‌های وی درباره موسیقی و آیین‌های مذهبی جنوب کشور است. این فیلم از آماده‌سازی مقدمات یک هیئت عزاداری شروع می‌شود و به لحظه پراکنده‌شدن عزاداران ختم می‌شود؛ اما آنچه این فیلم را به مستندی پراهمیت در حوزه آیین‌های عزاداری تبدیل کرده، نگاه هنرمندانه فیلمساز به چگونگی تصویرسازی‌های ‌ماهیتاً ریتمیک در دسته‌های عزاداری جنوب کشور است.

سینه‌زنانی که برهنه، گرداگرد نوحه‌خوان می‌چرخند و گاه تند و گاه آهسته؛ اما هماهنگ و یکسان، دست‌ها را بالا می‌برند و بر سینه‌هایشان می‌کوبند و روایت موازی تقوایی از دریا و قایق و ماهی‌گیران و ماهی، قسمت‌هایی از تصاویر زیبایی است که فیلمساز، آنها را بر پایه همان موسیقی و سکوتی که بر عزاداری حاکم است، در کنار هم چیده است.

حمید نفیسی در جلد دوم کتاب «فیلم مستند» درباره‌ فیلم اربعین نوشته است: «ناصر تقوایی سینماگر جنوب ایران در فیلم «اربعین» نظر خود را متوجه نوعی شور و ایمان دیگر می‌کند. کوبیدن پرچم‌ها، برپا کردن علم‌ها، طبل بر سر زدن، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی مراسم این عزاداری هستند که دوربینِ شاهد تقوایی با تأکیدی کم‌وبیش، هر کدام را نشان می‌دهد.»

بی‌شک «شام»، «نخل»، «نخل عزا» و «اربعین» فقط نمونه‌هایی از بی‌شمار مستندِ ساخته‌شده با محوریت آیین‌های عزاداری در گوشه و کنار کشور هستند. بادا تا از رهگذر این تصاویر، یادمان‌های کهن سرزمینمان را به یاد بسپاریم تا مباد که در مسیر حرکت امروز به فردایی بی‌خاطره برسیم.

- در بخش‌هایی از این نوشتار از نرشین فیلم‌ها استفاده شده است