آرمان هیأت - تعزیه در فرانسه

اولین باری که درباره تعزیه چیزی شنیدم، پایان دهه ۱۹۶۰م. در نانسی۱ فرانسه بود. جک لنگ۲ و کریستین دوپاویلون۳ می‌خواستند تعزیه‌ای را در فستیوال جهانی تئاتر۴ وارد کنند. این اتفاق رخ نداد. من [هم] علت آن را نمی‌دانم. من از منشای تعزیه و همه پیچیدگی‌های تدارکاتی که به صحنه آوردن تعزیه را دشوار می‌ساخت، مطلع بودم. (صحنه نمایش مدور، اسب‌ها و ...). من بارها به فستیوال شیراز۵ آمده بودم و با اینکه برای دیدن تعزیه واقعی فرصت نداشتم، اما دیدگاه‌های هوادارانه بینندگان تعزیه را شنیده بودم.

الین کرامبک**: اندیشه به روی صحنه آوردن تعزیه همیشه برای من جذاب بود. دیدارهایم با سپیده کیا و فرخ غفاری مرا به تکمیل برنامه درازمدتی برای داخل‌کردن تعزیه در فستیوال آویگنون در اوایل دهه ۱۹۹۰ م. رهنمون ساخت. من از سال ۱۹۸۵ م. مدیریت این فستیوال را بر عهده داشتم.

فرانسه اولین کشور غیر مسلمان بود که تعزیه در آن اجرا شد. در سال ۱۹۹۰ م. در میانه جنگ اول خلیج فارس، من و همکارانم به همراه اصحاب رسانه به ایران سفر کردیم. ما تصمیم گرفتیم که فستیوال آویگنون سال ۱۹۹۱ م. را به سنت‌های ایرانی اختصاص دهیم. پنج تعزیه‌ای که در سال ۱۹۹۱ م. به نمایش درآمد، به علت قدرت داستان تعزیه و توانایی‌های آوازی تعزیه‌خوانان، بینندگان را حیرت‌زده کرد.

۹ سال بعد این فرصت به وجود آمد که تعزیه در فستیوال پاییزی پاریس حضور یابد. تعزیه ثابت کرد که جنبه تئاتری و نمایشی آن می‌تواند بر تفاوت‌های دینی، زبانی و فرهنگی فائق بیاید [و از این‌گونه مرزها گذر کند.] یکی از اعضای فستیوال پاییزی پاریس به همراه همکاری اهل ایران، چند ماهی را در تهران ماند تا گروهی از تعزیه‌خوانان را گردهم آورد. کار آسانی نبود؛ زیرا تعزیه‌خوانان می‌باید مشاغل [و زندگی خود] را برای مدتی رها می‌کردند. در نهایت این گروه شکل گرفت. این تعزیه‌خوانانِ بااعتقاد که به‌ندرت در کشور خود سفر کرده بودند، به ناگاه خود را یکی از شهرهای بزرگ دنیا یافتند. این گروه سه هفته در پاریس تمرین کرد.

از ۲۲ سپتامبر تا ۵ اکتبر سال ۲۰۰۰ م. سه مجلس تعزیه (تعزیه مسلم، مصایب امام حسین (ع) و اسیران دمشق) در برابر چندین هزار بیننده اجرا شد. مطبوعات فرانسه به طور وسیعی برگزاری این مجالس تعزیه را زیر پوشش گرفتند. [روزنامه] لوموند۶ در مقاله‌ای مفصل، قبل از اجرای مجالس تعزیه، آن را «تئاتر بزرگ مذهبی ایران» نامید که «موسیقی، متن، نمایش و معنویت را به شیوه عامیانه فوق‌العاده‌ای به هم می‌آمیزد.»

لوموند همچنین به این نکته اشاره کرد که «تعزیه اگرچه [در تاریخ] به وسیله ارباب‌ قدرت و گروه‌های منفعت‌جوی خاصی استفاده شده، مورد استفاده گروه‌های مخالف [آنها] نیز بوده است. ماجرای۷ حسین (ع) که در کربلا کشته شده، حاکی از شورش مظلومان در برابر همه گونه‌های استبداد است.»

بعد از اجرای تعزیه، لوموند دومین مقاله خود را درباره تعزیه منتشر کرد. این مقاله «سفر همراه با آواز از میان بیابان اندوه» نام داشت. [هفته‌نامه] لواکسپرس۸ در شماره سپتامبر سال ۲۰۰۰ م. خود شش صفحه کامل را به این نمایش مصایب ایرانی اختصاص داد و آن را «سفر به قلب تعزیه» نامید. نشریات دیگر همچون تلراما،۹ لیبراسیون،۱۰ لونول ابزرواتور۱۱ نیز به این اندازه [نسبت به تعزیه] مشتاق و علاقه‌مند بودند.

در تعزیه، نسبت به سنت‌های غربی، همه چیز بیگانه و متفاوت به نظر می‌رسید؛ حتی سبک‌های موسیقی [تعزیه] برای بیشتر شنوندگان گنگ بود؛ با وجود این تعزیه، این گونه منحصر به فرد نمایش حزن‌انگیز شیعی با بیش از سه دهه قدمت با علاقه و تحسین مخاطبان غربی روبه‌رو می‌شود.

* این نوشتار خلاصه‌ای از مطلب زیر است:

"Taziyeh in France: The Ritual of Renewal at the Festival d'Automne", The Drama Review, Vol. ۴۹, No. ۴, Winter ۲۰۰۵, ۱۸-۱۹ p.
** Alain Crombecque، از نیمه دهه ۱۹۶۰ م. در برنامه‌های فرهنگی و تئاتری در فرانسه و خارج از فرانسه فعال بوده است. وی از سال ۱۹۷۴ م. تا ۱۹۷۸ م. مدیریت هنری فستیوال پاییزی پاریس (Festival d'automne à Paris) و از سال ۱۹۹۳ م. مدیر این فستیوال بوده است. وی از سال ۱۹۸۵ م. تا ۱۹۹۲ م. مدیر فستیوال آویگنون (Festival d'Avignon) بوده است. وی در ۱۲ اکتبر سال ۲۰۰۹ میلادی درگذشت.

پی‌نوشت:

۱. Nancy
۲. Jack Lang
۳. Christian Dupavillon
۴. World Teater Festival
۵. منظور، جشن هنر شیراز است که از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ در ایران برگزار شد.
۶. Le Monde
۷. در متن: اسطوره
۸. L’Express
۹. Telerama
۱۰. Liberation
۱۱. Le Nouvel Observateur