آرمان هیأت - زنان کربلا

نگاهی به کتاب«زنان کربلا: اجرای مناسکی و گفتمان نمادین در اسلام شیعی مدرن»

مسئلة زنان و شرکت آنها در مناسک سوگواری حسینی یکی از موضوعاتی است که مورد توجه روزافزون مردم‌شناسان است. دخالت زنان در این مراسم، ساحت‌های گوناگونی را دربر می‌گیرد که تاکنون با رویکردهای مختلفی بررسی شده است. در این بخش یکی از مهم‌ترین آثار در این زمینه را بررسی می‌کنيم و به معرفی اجمالی بخش‌های مختلف این کتاب می‌پردازیم.۱

گروه مردم‌شناسی:‌کتاب «زنان کربلا: اجرای مناسکی و گفتمان نمادین در اسلام شیعی مدرن» مجموعة یازده مقاله و یک مقدمه است که همگي مسئلة زنان را از جنبه‌هاي گوناگون نسبت به مناسک سوگواری حسینی بررسی مي‌کنند. مقالات این کتاب را بيشتر، شماری استادان جوان و به‌ويژه مردم‌شناس به نگارش درآورده‌اند. این مقالات را دکتر کامران اسکات آقایی،۱ استاد ایرانی‌تبار دانشگاه تگزاس ویرایش کرده؛ همچنین مقدمة کتاب و یکی از مقالات آن را به رشتة تحریر درآورده است.

این کتاب به دو بخش تقسیم می‌شود؛ در بخش اول پنج مقاله که عزاداری زنان را در ایران بررسی کرده، آورده شده و در بخش دوم، شش مقاله آمده که مسئلة زنان در جهان عرب، جنوب آسیا (هند) و ایالات متحدة‌ آمریکا را بررسی مي‌کند.

در مقدمة کتاب با نام «ابعاد هویت جنسی یافتة ظهور و توسعة تاریخی نمادها و مناسک شیعی»۳ ویراستار به بیان اجمالی تاریخ واقعة کربلا و نقش زنان در مناسک سوگواری حسینی می‌پردازد. نگار متحده۴ در اولین مقالة این کتاب با نام «تعزیه: پیچیدگی تاریخ در زندگی روزانه»،۵ پویایی‌های تعزیه در دورة قاجار را بررسی می‌کند. در این مقاله وضعیت زنان در تعزیه که بيشتر، مردان، آنها را برگزار می‌کردند، مورد توجه بوده و به برخی‌ تعزیه‌های زنان که در آنها زنان برگزارکنندگان و بینندگان انحصاری تعزیه هستند نیز اشاره شده است.

مقالة دوم به کامران آقایی اختصاص دارد. این مقاله با نام «پویایی‌های مربوط به هویت جنسی در نمادها و مناسک محرم در سال‌های پایانی قاجار»۶ به صورت خاص به پویایی‌های هویت جنسی زنان در دورة قاجار راجع است. در این مقاله دربارة کارکردهای معنوی، روان‌شناختی و اجتماعی نمادهای عزاداری بر زنان بحث شده و بر اساس یافته‌های نویسنده، این نمادها بسيار به ایجاد نوعی شبکه‌های اجتماعی میان زنان کمک کرده است. وی در این مقاله به نقش هویت‌ساز شماری از عناصر نمادین در عزاداری‌ها برای زنان دورة قاجار نیز اشاره می‌کند.

مقالة بعدی این کتاب با عنوان «آه! قلبم حزین است! محرم است، ماه زینب!: نقش زیبايی‌شناسی و مراسم عزاداری زنان در شیراز»۷ نوشتة اینگویلد فلسکرود۸ است. این مقاله با نگاهی تاریخی نشان می‌دهد که زنان با شرکت در مراسم سوگواری حسینی به رسیدن به شفاعت اخروی از سوی بزرگان دین اميدوار و نیز در پي رستگاری‌اند. در این نوشتار بررسی نسبت هویت جنسی بر تمرکز به مسئلة زنان با سوگواری حسینی در اولویت قرار دارد. نویسندة مقاله به بررسی برخی عناصر مادی جلسات مذهبی در شهر شیراز پرداخته؛ همچنين مجالس سفرة زنان را شرح داده و نوعی «شمایل‌شناسی» از عناصر مادی این مراسم با ارجاع به زیبایی‌شناسی آن صورت داده است.

«دختران کربلا: تصاویر زنان در فرهنگ عامة شیعی در ایران»۹ عنوان مقالة بعدی این کتاب است. فائقه شیرازی۱۰ به بررسی عناصر زنانه در شعارها، رجزها و مرثیه‌های حسینی پرداخته است. نویسندة اين مقاله با شرح زندگی شماری از زنان برجستة صدر اسلام به بررسی کیفیت ارجاع به آنها در اشعار مرتبط با مناسک سوگواری حسینی و تحليل این مضامین با سیاست‌های جاری در ایران می‌پردازد.

دکتر پیتر چلکووسکی۱۱ در آخرین مقالة بخش اول این کتاب که «شمایل‌نگاری زنان کربلا: کاشی‌ها، دیوارنماها، تمبرها و پوسترها»۱۲ نام دارد، نقش زنانی چون حضرت زینبwو بی‌بی شهربانو را در تعزیه تبيين مي‌کند و فراتر از آن نشان می‌دهد که در برخی بازنمايی‌ها از واقعة عاشورا در قالب پوستر، تمبر و ... زنان با صفاتی نیکو همچون پرهیزگاری و ایثار و با ارجاعی به زنان نبرد کربلا نشان داده شده‌اند. وی نشان می‌دهد که به این وسیله آرمان‌های مورد نظر برای زن مسلمان تبلیغ شده است.
شش مقالة بعدی کتاب دربارة نسبت زنان و مناسک سوگواری حسینی در خارج از ایران است. شمیم بارنی عباس۱۳ در مقالة «سکینه، راوی کربلا:‌ توصیفی مردم‌نگارانه از مجالس زنانه در پاکستان»۱۴ به تحلیل نقش حضرت سکینه (س)، دختر امام حسینaدر عزاداری‌های حسینیِ پاکستان می‌پردازد. در پاکستان، وقایع عاشورا در مجالس زنان بيشتر از زبان حضرت سکینه(س) بیان می‌شود. شمیم عباس در این مقاله به دنبال آن است که بیابد، چه عناصري مرتبط با مسئلة زنانگی در این روایت‌ها وجود دارد. در این مسیر وی واژگان و مفاهیمی را تحليل مي‌کند که در نوحه‌‌ها، مرثیه‌ها و رجزها قرائت می‌شود.

سید اکبر حیدر۱۵ در مقالة بعدي با عنوان «سیده زینب: فاتح دمشق و فراتر از آن»۱۶ به بررسی کیفیت بازنمايی رفتار و گفتار حضرت زینب (س)در مرثیه‌های معاصر اردو می‌پردازد.

وی در این مقاله، شماری از مرثیه‌های اردو از مرثیه‌سرایان مشهور معاصر، همچون ذاکر رشید ترابی، افتخار عارف، وحید اختر و پروین شاکر را به انگلیسی ترجمه کرده است. وی در تحلیل این اشعار بیشتر به دنبال یافتن ایده‌آل‌های مربوط به زنان است که در آنها مورد تأکید مي‌باشد. تعبیر از حضرت زینب(س)به عنوان «فاتح دمشق» نقطة مرکزی نتیجه‌گیری وی است.

مقالة رهانا قادیالی۱۷ با عنوان «هویت جنسی و مناسک محرم در میان یکی از فرقه‌های مسلمانان اسماعیلیه در جنوب آسیا»۱۸ این‌بار دربارة نقش زنان در مجالس سوگواری حسینی در میان جمعیت بهره‌ها در هند است. بهره‌ها یکی از فرقه‌های شیعیان اسماعیلی هستند که بيشتر در شهر بمبئی (مومبای) هند سکونت دارند. این مقاله نیز مسئلة زنان و هویت جنسی زنانه را مدّ نظر دارد.

اصلی‌ترین مضمون مقاله در این زمینه تأکید مؤلف بر نقش فعال زنان در این عرصه است. بنابر یافته‌های این مقاله هرچه این مجالس و مراسم به صورت علنی‌تر برگزار می‌شود، حضور زنان کمتر است و برعکس. در این مراسم، هویت زنان تقویت می‌شود و فعالیت‌ها و نیز فضاها، هویت جنسی می‌یابند. از نظر او در مجالسی که به زنان اختصاص دارد، نقش مرکزی آنها تقویت می‌شود.
مری هگلند۱۹ در زمینه‌ای متفاوت در ایالت کالیفرنیای آمریکا، مناسک آیینیِ دو جماعت شیعیان شامل ایرانیان مهاجر و نیز مهاجران از جنوب آسیا (پاکستان) را با هم مقایسه می‌کند. وی در مقاله‌ای که «زنان کربلا در حرکت به آمریکا: مناسک شیعی در ایران، پاکستان و کالیفرنیا»۲۰ نام دارد، نشان می‌دهد، مجالس حسینی در این دو جماعت ماهیتی متفاوت و متمایز از هم دارد؛ به نحوی که زنان اهل مهاجر پاکستانی در فعالیت‌های مذهبی از زنان ایرانی فعال‌تر هستند.

بنابر بررسی‌های مؤلف شدت و کیفیت برگزاری این مجالس در میان این مهاجران با برگزاری همین مجالس در سرزمین‌های مادری آنها تفاوت یافته است.

الیزابت وارناک فرنی۲۱ و باسمه بزیرگان۲۲ با نقد این پندار شایع در میان اسلام‌شناسان اجتماعی که جامعة مسلمان اساساً از دو ساحت جداگانة مردانه و زنانه تشکیل شده و با تلاش برای نشان‌دادن این امر که جوامع مسلمان را بیش از همه باید محلی در بر‌هم‌کنش نقش‌های زنانه و مردانه در نظر گرفت، به معرفی شماری از مناسک آیینی در میان زنان شیعة جنوب عراق می‌پردازند. آنها همچنین در این مقاله که «مناسک مذهبی زنان در عراق»۲۳ نام دارد، به نقش‌ «محوری» مردان عراقی در مناسک مربوط به زنان اشاره مي‌کنند.

مقالة پایانی این کتاب که لارا دیب۲۴ به نگارش درآورده، به بررسی تغییرات روی‌داده در مناسک سوگواری حسینی در دهه‌های اخیرِ لبنان می‌پردازد و ربط درخور توجهي را بین این تغییرات و رويدادهاي سیاسی این کشور از جمله اشغال جنوب لبنان به دست اسرائیل و تأسیس احزاب مبارز شیعی همچون حزب‌الله و امل تشخیص می‌دهد.

وی سپس در این مقاله که «از عزاداری به فعالیت‌گرایی: سیده زینب [س]، زنان شیعة لبنانی و دگرگونی عاشورا»۲۵ نام دارد،‌ به بررسی شماری از مجالس سوگواری در لبنان می‌پردازد که در سال‌های اخیر در این کشور پدیدار شده و خود را از نظر دینی «صحیح‌تر» از گونه‌های سنتی می‌داند. این مجالس که در آنها، بيشتر، طرفداران احزاب شیعی لبنانی حضور دارند، تفاوت رویکردی خاصی نسبت به گونه‌های پیشین وجود دارد که بیش از همه خود را در تفسیر نقش حضرت زینب(س)نشان می‌دهد.

با وصف اين، کتاب «زنان کربلا» تصویری اجمالی را از نسبت زنان و هویت جنسی با مناسک آیینی شیعه به طور عام و مناسک سوگواری حسینی به طور خاص به تصویر می‌کشد؛ موضوعی که به نظر می‌رسد، موضوع تحقیقات بيشتري خواهد بود.

پی‌نوشت:

۱. مشخصات کتاب‌شناختی این اثر چنین است:
The women of Karbala: ritual performance and symbolic discourses in modern Shi'i ‭Islam, edited by Kamran Scot Aghaie, ‏Austin, University of Texas press, ۲۰۰۵ , iix + ۲۹۷ p.
۲. Kamran Scot Aghaie
۳. Gendered Aspects of the Emergence and Historical Development of Shii Symbols and Rituals
۴. Negar Mottahedeh
۵. Taziyeh: A Twist of History in Everyday Life
۶. The Gender Dynamics of Moharram Symbols and Rituals in the Latter Years of Qajar Rule
۷. ‘‘Oh, My Heart Is Sad. It Is Moharram, the Month of Zaynab’’: The Role of Aesthetics and Women’s Mourning Ceremonies in Shiraz
۸. Ingvild Flaskerud
۹. The Daughters of Karbala: Images of Women in Popular Shii Culture in Iran
۱۰. Faegheh Shirazi
۱۱. Peter J. Chelkowski
۱۲. Iconography of the Women of Karbala: Tiles, Murals, Stamps, and Posters
۱۳. Shemeem Burney Abbas
۱۴. Sakineh, The Narrator of Karbala: An Ethnographic Description of a Women’s Majles Ritual in Pakistan
۱۵. Syed Akbar Hyder
۱۶. Sayyedeh Zaynab: The Conqueror of Damascus and Beyond
۱۷. Rehana Ghadially
۱۸. Gender and Moharram Rituals in an Ismaili Sect of South Asian Muslims
۱۹. Mary Elaine Hegland
۲۰. Women of Karbala Moving to America: Shii Rituals in Iran, Pakistan, and California
۲۱. Elizabeth Warnock Fernea
۲۲. Basima Q. Bezirgan
۲۳. Women’s Religious Rituals in Iraq
۲۴. Lara Z. Deeb
۲۵. From Mourning to Activism: Sayyedeh Zaynab, Lebanese Shii Women, and the Transformation of Ashura