آرمان هیأت - نوحه خواني در عراق

عراق یکی از کشورهای خاورمیانه است که از شرق با ایران، شمال با ترکیه، شمال غرب و غرب با سوریه، جنوب با عربستان سعودی و از جنوب شرق با کویت همسایه است. مساحت این کشور ۴۵۳۵۰۰ کیلومتر مربع مي‌باشد و بخش‌های کوهستانی در شمال و شمال شرقی و غرب آن گسترده شده است. حدود ۴۵۰۰ سال پیش، حکومت اقوام گوناگونی بر این سرزمین آغاز شد و کهن‌ترین تمدن جهان را در بین‌النهرین عراق پدید آورد.

متين رضوان‌پور:این سرزمین، نخستين کشوري بود که لشکريان مسلمان در سال۱۶ ق. آن را فتح کردند و اولین فتح بزرگ مسلمانان تلقی می‌شد؛ سپس شهرهای بصره و کوفه در آن به دستور خليفة دوم، پايه‌ريزي و بنا شد. امير مؤمنان(ع)که براي سرکوب‌کردن غائلة جمل از مدينه به عراق رفت، کوفه را تا پايان عمر مرکز حکومت قرار داد. بعدها عباسيان پس از دستيابي به خلافت اسلامي، شهرهای هاشميه (در نزديکي کوفه)، بغداد، سامرا و دوباره بغداد را پايتخت خود برگزيدند و از اين روست که در جاي‌جاي اين سرزمين، مدفن و آرامگاه امامان بزرگوار شيعه، صحابة پيامبرsتابعين، امامان مذاهب سني، رؤساي فرقه‌ها، گروه‌ها و طوايف ديده مي‌شود.

عراق در قرون جدید زير سلطة عثمانی‌ها بود و پس از جنگ جهانی اول و سقوط این سلسله به کشور مستقلي تبدیل شد. در سال ۱۹۵۸ حکومت پادشاهی ملک فیصل از میان رفت و به جمهوری تبدیل شد. مهم‌ترین شهرهای زیارتی این کشور (نجف اشرف، کربلای معلی، کاظمین و سامرا) مورد توجه همة شیعیان جهان اسلام هستند و از سراسر دنیا براي زیارت این اماکن مقدس به این کشور مي‌آيند.

نجف اشرف

نجف، در ۱۶۰ کيلومتري جنوب غربي بغداد و کنار دشت بي‌آب و علف صحراي شام يعني «باديـ‹الشام» واقع شده و داراي آب و هواي بسيار گرم و زميني خشک و کم‌آب است که آستان مقدس حضرت علي(ع)در مرکز این شهر قرار دارد.
کربلای معلی
کربلا، مقدس‌ترين شهر عراق پس از نجف اشرف است و اجساد پاک و غرقه به خون شهيدان عاشورا، به‌ويژه سرور و سيد جوانان اهل بهشت، اباعبدالله الحسين(ع)و برادر باوفا و بزرگوارش ابوالفضل العباس(ع)را در خود جاي داده است. تاريخ این شهر در دوران اسلامي از هنگام شهادت امام حسين(ع)آغاز شده و تا کنون، همواره در روح و روان شيعيان و مؤمنان مأوا گزیده و روزبه‌روز بر آباداني و وسعت آن افزوده می‌شود.

کاظِمَين

کاظمين، سومين شهر مقدس عراق پس از نجف و کربلاست که در شمال غربي بغداد و غرب رودخانة دجله قرار دارد و عرض این رودخانه، آن را از بغداد جدا کرده است. نام آن برگرفته از نام مبارک حضرت کاظم(ع)است و از آنجا که مدفن حضرت موسي بن جعفر(ع)و نوادة او حضرت محمد بن علي(ع)است، به نام اين دو تن با برتري‌دادن نام مشهورتر کاظم، يعني «کاظمين» ناميده شد.

سامرا

سامرا، چهارمين شهر مقدس عراق است که مکان آن در ۱۲۴ کيلومتري شمال بغداد و شرق رودخانة دجله قرار دارد. حرم مطهر امام دهم، حضرت علي بن محمد الهادي(ع)و امام يازدهم، امام حسن بن علي عسکري(ع)و بقعة پاک ایشان و برخي اعضاي خانواده‌شان در این شهر است.

پژوهشی درباره نوحه‌خوانی در عراق

با مشورت و هم‌فکری دوستان و همکارانم در خیمه، اواخر اردیبهشت‌ماه سال جاری به زیارت ائمة اطهار(ع)به‌ويژه حضرت سیدالشهدا(ع)در این کشور مشرف شدم که در کنار به‌جاآوردنِ اعمال زیارت و طلب حاجت، به دنبال ثبت و ضبط الحان و آشنایی با موسیقی مذهبی این کشور و دیگر ممالک شیعه‌نشیني بودم که زائران بسیاری در این اماکن مقدس داشتند. فقط مکان‌هایی که امکان ديدن عزاداری دسته‌جمعی همة زائران را فراهم می‌کرد، داخل حرم‌های متبرکه بود که خوشبختانه از نزدیک شاهد این آيین توسط زائران کشورهایی چون هند، پاکستان، آذربایجان، عراق و بیشتر از همة هم‌وطنان عزیزمان ایران بودم و تا حدودی با کلام و موسیقی موجود در عزاداری آن زوار آشنا شدم.

به همراه خود انواع تجهیزات (صوتی، تصویری و عکاسی) را براي ضبط این مراسم برده بودم که متأسفانه به دلایل امنیتی، از ورود آنها به داخل حرم‌ها جلوگیری شد و هیچ‌گونه ضبطی (حتی یک برنامه) صورت نپذیرفت. يگانه عمل مثبتی که موفق شدم، انجام دهم، گردآوری و تهیة سی‌دی و نوارهای مذهبی اصیلی بود که در گذشته، خودشان ضبط کرده بودند و بسیار خوشحالم که از همین طریق، بیش از ۲۰۰ نمونه از نوحه‌های اصیل این سرزمین را براي آشنایی و تجزیه و تحلیل موسیقایی به دست آوردم و از این سعادتی که قسمتم شد، خدا را بسیار شاکرم.

این نمونه‌ها متعلق به نوحه‌خوانی شهرهایی چون نجف اشرف، کربلای معلی، سامرا و ... است که بيشتر در دهه‌های ۶۰ تا ۸۰ میلادی ضبط شده و نوحه‌خوان‌های آن کساني چون (یاسین الرمیثی، ابوبشیر، حمزه الزغیر، سیدحسن کربلایی، الشیخ هادی، عبدالزهره الکعبی، ملاوطن، عبدالرضا الرادود، الشیخ احمد الوائلی، سیدجاسم طویرجاوی، سیدجابر، الشیخ النصراوی، جاسم النوینی، و...) هستند و جالب‌ترین نکتة نوحه‌خوانی در عراق، وجود آوازها، دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی درون این نغمه‌هاست که می‌تواند سند و مدرک بسیار معتبری براي اثبات وجود ریشه‌های موسیقی ایرانی در موسیقی دیگر کشورها به‌ويژه کشورهای عربی و موسیقی مذهبی آنها باشد.
جالب است بدانید، در نمونه‌های اجراشده در حرم‌های مقدس توسط زائران هندی، پاکستانی و آذربایجانی هم وجود ریشه‌های موسیقی ایرانی کاملاً مشهود بود؛ مثلاً نوحه‌ای که زائران هندی، دسته‌جمعی با زبان و لهجة خود اجرا می‌کردند، در گوشة فیلی دستگاه ماهور و نوحه‌ای که زوار آذربایجانی می‌خواندند، در دستگاه سه‌گاه اجرا شد که‌اي کاش امکان ضبطشان فراهم بود تا با اطمینان بیشتری این مطالب را می‌خواندید و لذت می‌بردید. امیدوارم که در آینده با امکانات و همکاری مساعد مسئولان امر بتوانیم، درون اماکن مقدس ضبط‌های عالی و ماندگاری از عزاداری زوار کشورهای مختلف براي حفظ و معرفی این آيین‌های اصیل داشته باشیم.

ساختار نوحه‌های سنتی کشور عراق

نوحه‌خوانی اصیل در کشور عراق دارای شاخص‌های گوناگونی است که در اینجا به بررسی مهم‌ترین آنها می‌پردازیم؛ اولین شاخص آن، زبان و کلام موجود در اشعار عزاداری است که طبعاً به زبان ملی آنها که همان زبان عربی است، صورت می‌پذیرد. دومین شاخص عزاداری به‌ویژه نوحه‌خوانی اصیل در این کشور، موسیقی به کار رفته در درون نغمه‌ها وآواهای عزاداری است که منطبق با موسیقی ردیف دستگاهی ایران بوده و کاملاً بر اساس گوشه‌های موجود در دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی اجرا شده است.

وزن اشعار این نوحه‌ها مثل نوحه‌های اصیل ایران، خارج از محدودة اوزان عروضی است و مطابق با آهنگ موجود در نوحه‌ها سروده و اجرا می‌شود و حتی در برخی نوحه‌ها مثل نوحه‌های ایرانی از ابیات بلند و کوتاه نیز استفاده می‌شود. آهنگ بسیاری نوحه‌های قدیمی این کشور دقیقاً برگرفته از نوحه‌های اصیل ایران است که نمونه‌های اصلی آن را در شهرهای تهران و اصفهان ضبط کرده‌ام؛ حتی شاهد بودم، در مجلسي نوحه‌ای را با شعر فارسی هم اجرا کردند.

نوحه:

«زینب مضطر بگفتا یا حسینم یا حسین
با دو چشم تر بگفتا یا حسینم یا حسین»

که به آهنگ:

«بر مشامم می‌رسد هر لحظه بوی کربلا
بر دلم ترسم بماند آرزوی کربلا»

اجرا شده و نشان‌دهندة این مطلب است که الحان موسیقی مذهبی در قدیم از ایران وارد این کشور شده و نواهای عزاداری آن کشور را متأثر ساخته است.

یکی از انواع نوحه‌خوانی در این کشور «نوحه فی المرثیه» است که برگرفته از نوعی نوحه‌خوانی است که بيشتر در مناطق جنوبی ایران رایج می‌باشد. در این نوع از اجرا ابتدا نوحه‌خوان به همراهی سینه‌زنان، بندی از نوحه را اجرا مي‌کند و در پایان آن، مرثیه‌ای به صورت آوازی می‌خواند. هنگام اجرای مرثیه، سینه‌زنی قطع مي‌شود، بعد از اجرای ابیاتی از مرثیه، بند دیگری از نوحه را مثل قبل، اجرا مي‌کند و دوباره مرثیة دیگری می‌خواند. این روند چندین بار تکرار می‌شود تا نوحه‌خوانی به پایان مي‌رسد و مراسم دیگری به اجرا درآورند.

شیوة دیگر نوحه‌خوانی در این کشور، شیوة «واحد» یا «واحد انس» است. این شیوه نیز برگرفته از نوعی نوحه‌خوانی در ایران است که بيشتر در حوزة تهران معمول مي‌باشد و در انتهای نوحه‌های معمولی با ضرباهنگ آرام‌تری اجرا می‌شود. هنگام اجرای آن، شنوندگان در مجلس، مرتب کمر خود را خم و راست مي‌کنند، هر بار که کمرشان راست می‌شود، بر سینة خود می‌زنند و نوحه‌خوانی را به پایان می‌رسانند.

نکتة جالب دیگری که در نوحه‌خوانی این کشور مشاهده کردم، اجرای نمونه‌ای در آواز بیات اصفهان بود که این آواز به نسبت دیگر دستگاه‌ها و آوازها، (حتی در ایران) کاربرد کمتری در الحان موسیقی مذهبی دارد و تا کنون فقط در شهر شوشتر توانسته‌ام، تعداد اندکی نوحة این آواز را ضبط کنم. در سال‌های اخیر هم نوحه‌ای را سیدحسن کربلایی خوانده که بسيار به نوحة بوشهری «ممد نبودی ببینی» شباهت دارد و از آن متأثر شده که نشان می‌دهد، هنوز هم از الحان مذهبی ایرانی استفاده می‌کنند.

نوحه‌خوانی امروزی در عراق

امروز در این کشور همانند کشور عزیزمان ایران در فرم عزاداری اصیل آن، شاهد تغییرات بسياري، برگرفته از فرهنگ غربی هستيم که متأسفانه همة کشورهای جهان سوم را متأثر ساخته و در اجرای مراسم مذهبی آنان نقش اصلی را ایفا می‌کند.

الحانی که نمی‌تواند جایگاه و شأن حضرات معصومین(ع)را به نحو احسن بیان کند و ریتم‌های تندی که در موسیقی‌های غیر اخلاقی کشورهای بیگانه به کار می‌رود، وارد آيین‌های عزاداری عراق شده و جایگاه الحان اصیل این کشور را بسيار در خطر انداخته است.

نوع دیگری از نوحه‌خوانی که در این کشور فراوان رایج شده، نوحه‌خوانی استودیویی است. در این نوع عزاداری، کار شنوندگان حاضر در مجلس را دستگاه‌های صدابرداری و کامپیوتری انجام می‌دهند؛ از جمله همراهی نوحه‌خوان در سینه‌زنی و اجرای دم نوحه‌ها به صورت جمعی که آن حال و هوای حماسی و حس تأثیرگذار جمعی موجود در هیئت‌ها را از بین برده و شاهد نوعي عزاداری کاملاً ماشینی هستيم.