آرمان هیأت - جلوه‌های شعر عاشورایی

معرفی رساله تحلیل و مقایسه اشعار برجسته عاشورایی فارسی و عربی (صد سال اخیر)

رخداد عظیم و پردرد عاشورا، اولین بارقه‌ها و جلوه‌های شعر عاشورایی را در پهنه ادبیات عرب شاهد بود؛ اما با رهیافت آن در میان دیگرملل، جامعه ادبی آنان نیز گنجینه ارزشمندی از آثار عاشورایی را به خود دید؛ از این رو عاشورا یکی از نقاط مهم تلاقی مذاهب اسلامی، بلکه نقطه اشتراک ادیان موحد و آزادی‌خواه به شمار می‌آید و بسیاری شاعران با درک گوارایی نام حسین(ع)دل‌نگاشته‌های خود را بر تارک ادبیات عاشورایی به ثبت رسانده‌اند.

نرجس انصاری:اهمیت و ضرورت بررسی این بخش از ادبیات و روشن‌ساختن اشتراکات میان دو ملت، زمانی مشخص می‌شود که بتوان آن را یکی از راهبردهای تقریب مذاهب اسلامی و نمایاندن وحدت امت واحده اسلامی تلقی کرد؛ چراكه حسین(ع)متعلق به دین و آیین خاصی نبوده؛ اما شعر حسینی بیش از همه بر زبان شاعران متعهد مسلمان جاری شده است؛ بنابراین محقق با گزینش شعر عاشوراییِ دو زبان در دوره معاصر -به دلیل نوآوری‌ها و نگاه جدید و متفاوت در آن نسبت به گذشته، همچنین تحولات متفاوت عصر جدید و تأثیر آن در شعر و با صرف‌نظر از انواع ادبی نوحه، تعزیه، شعر قصصی که خود بخش عظیمی از ادبیات منظوم عاشورا را تشکیل می‌دهد- تلاش کرده تا نقاط اشتراک و تمایز ادبیات منظوم عاشورا را در مضامین، تصویرپردازی‌های هنری و ساختار زبانی روشن سازد.

تأکید بر نوآوری و ابتکار در انجام رساله، همواره مورد توجه نگارنده بوده که از همان ابتدا، انتخاب موضوع جدید و بدیع را می‌طلبید. نقد و تطبیق این بخش از ادبیات اسلامی در داخل و خارج کشور سابقه‌ای ندارد و یگانه مورد ادبیات تطبیقی در این مجال کتاب «کربلاء بین شعراء الشعوب الاسلامیـ‹» است که دکتر مجیب مصری صرفاً در آن به گردآوری آثار منظوم فصیح و عامیانه از ۴ زبان پرداخته و گاه برخی ابیات را نیز شرح داده؛ بنابراین کتاب از هرگونه تحلیل یا عرضه دیدگاه اجمالی نسبت به آثار خالی است.

در برخورد نخست با موضوع، مخاطب چنین گمان خواهد کرد که این امر چندان دشوار نخواهد بود؛ چراکه نمونه‌های مجزایی در بررسی آثار عاشوراییِ دو زبان به‌ویژه در داخل کشور انجام شده و نگارنده فقط با کنار هم قراردادنِ آنها به هدف خود نائل خواهد آمد! حال آنکه این تصور کاملاً اشتباه و ساده‌انگاری موضوع است؛ چراكه با تفاوت داده‌ها و تلاش برای نوبودن و خلاقیت در پروراندن جدید موضوع، این آثار فقط ابزاری خواهند بود، برای اینکه محقق را از انجام کار تکراری بر حذر دارد؛ افزون بر اینکه بسیاری از همین آثار جز در موارد اندکی در حد تدوین باقی مانده و به تحلیل و نقد آثار نپرداخته شده است. به‌جرئت می‌توان ادعا کرد که به لطف خداوند و عنایت صاحب واقعی پژوهش، این رساله در نیل به هدف خود، یعنی عرضه نگاه جدید و نقدی بدیع از آثار عاشورایی دو زبان توفیق یافته است.

نگاه جدید به مضامین و نگرش جامع به ویژگی‌های تصویری و تحلیل زبان‌شناختی از این آثار از جمله ویژگی‌های این رساله به شمار می‌آید كه در هیچ‌یك از آثار پیشین مشهود نیست. این تنوع موضوعی، تنوع شیوه کار را موجب شده كه نقد تاریخی، توصیفی و تحلیلی را شامل می‌شود.

رساله حاضر در ۴ فصل تدوین شده است. اگرچه برخی فصول یا بسیاری موضوعات آنها، قابلیت دارد که در رساله مستقلی طرح شود و بسیاری معتقدند، با جزئی‌تر شدن موضوع، کار نقد دقیق‌تر می‌شود، از آن رو که محقق مایل بود، به عنوان اولین اثر مقارنه‌ایِ این موضوع در دو زبان، نگاه جامع و در عین حال دقیق و آماری عرضه کند، موضوع را از زوایای مختلف نقد و مقایسه کرده كه نتیجه آن، حجم وسیع رساله بوده؛ امری كه نه از روی حشو، بلکه کثرت موضوعات و در عین حال نگاه دقیق و جزئی به هر یک از آنها، اطاله‌ کلام را موجب شده است.

نگاه تاریخی به موضوع و بررسی سیر تاریخ تحول آن از آغاز تا دوره معاصر، به عنوان پیش زمینه، لازمه ورود به شعر عاشورایی دوره معاصر و نقد و تحلیل آن بود؛ از این رو در فصل نخست، به بیان ویژگی‌های شعر عاشورایی، پیشگامان عرصه این شعر، اغراض و مضامین و دیگر زمینه‌های بحث‌پذیر در دوره‌های قبل پرداختم. در پایان نیز ضمن مقایسه شعر عاشورایی دو زبان در طول دوره‌های پیشین، به بیان اشتراکات و تفاوت‌های آن در گذشته پرداخته شد تا مخاطب پیش از ورود به دوره معاصر، شمه‌ای از ویژگی‌های شعر عاشورایی گذشته را به دست آورد. با گذشتن از تاریخ به‌منظور ورود به شعر عاشورایی معاصر در صد سال اخیر، از آنجا که به نظر می‌رسید، اوضاع جدید جامعه ایران و عرب، وضعیت سیاسی و چالش‌های مختلف دو جامعه، تأثیر درخور توجهی در ادبیات و شعر عاشورایی دو زبان داشته باشد و تمایز آنها را موجب شود، لازم دیده شد تا به عنوان مقدمه‌ای بر مباحث ادبی، اوضاع سیاسی و ادبی و اجتماعی دو ملت، اشاره‌وار بررسی شود.

در پرداختن به مبحث اصلی و بررسی شعر عاشورایی، نخست نقد و مقایسه مضامین شعر در دو بخش شخصیت‌ها و موضوعات طرح شد؛ از آنجا که بسیاری از این مضامین میان دو زبان مشترک بوده؛ بنابراین تلاش شد تا با نگاه جدید، شیوه‌های شاعران در پرداختن به هر یک از مضامین، کم‌وکیف آنها و تفاوت در نوع نگاه عاشوراسرایان به این مضامین روشن شود که بنا بر نیاز، برخی از این مضامین با نمودارهای آماری عرضه شد.

رویکرد جدید نگارنده و بررسی تفصیلی زیبایی‌های فنی آثار عاشورایی را در فصل سوم نیز می‌توان از نقاط تمایز آن با دیگرآثار انجام‌شده در این زمینه دانست. در این فصل پس از بحث مختصری درباره تصویرپردازی از جنبه‌های مختلف به مقایسه انواع تصویر جزئی و کلی در شعر عاشورایی عربی و فارسی پرداخته شد.

ذکر نمونه از انواع تشبیه و استعاره و ... ساده‌ترین کار در این مجال بود؛ بنابراین به منظور غنای موضوعی رساله در این بخش، بحث تصویرپردازی‌های هنری در شعر عاشورایی از زاویه مقایسه تصاویر دو زبان از نظر نوع، عناصر تشکیل‌دهنده صور و رابطه آن با محیط زندگی ایرانیان و عرب، موضوعات صور، هماهنگی صور با عاطفه شاعری و موضوعات تصاویر، مقایسه صور از نظر تفصیلی و جزئی بودن، تكراری و بدیع بودن، عاطفه چیره در تصاویر، بررسی سیرِ تحول صور از ابتدای سده تا دهه‌های پایانی و ... بررسی شد و مضامین جدیدی چون، زیبایی‌شناسی عنصر رنگ در شعر عاشورایی تحلیل و نقد شد.

به شیوه طرح تصویر رمزی نیز در این رساله، متفاوت از دیگرآثار نقدیِ ذكرشده، توجه شد؛ مثلاً در آثار گذشته، مواردی ذکر شده که در آنها امام(ع)خود رمز غربت، مظلومیت، شرافت و .... قرارگرفته، این مضامین گاه حتی به صورت ایهام از اشعار برداشت شده است؛ در حالی‌ که در پژوهش حاضر، نخست انواع نمادهای به کار رفته در شعر، سپس نمادهای عاشورایی در شعر مقاومت عربی و فارسی بررسی و تفاوت‌ها و اشتراکات در هر یک به تفصیل روشن شد؛ همچنین اگرچه نمی‌توان نقش حواس را از حوزه تصویرهای شعری جدا ساخت، از آنجا كه در بررسی دیگرانواعِ تصویرهای جزئی از این عناصر برجسته سخنی به شرح نگفته شد، در ادامه نقش حواس، به‌ویژه حس بینایی و عنصر تأثیرگذار رنگ، به‌ طور جداگانه نقد شد.

در همه این موارد، نگارنده تلاش کرده تا تأثیر محیط اجتماعی، حوادث سیاسی، اوضاع جغرافیایی، مسائل قومی و ملی را در تحلیل کمیت و کیفیت تصاویر و حتی مضامین در فصل دوم در نظر گیرد و با توجه به این اوضاع آنها را تحلیل کند.

کشف ساختار مشترک زبانی در اشعار عاشورایی دو زبان نیز موجب شد تا با استفاده از نظریه‌های زبان‌شناختی معاصر، به نقد برخی آثار برجسته در دو زبان پرداخته شود و در پایان مقایسه ویژگی‌های مشترک در ساختار مراثی عربی و فارسی ذکر شود. این بخش را باید جدیدترین نوع نگاه به شعر عاشورا قلمداد كرد.
نتایج به‌دست آمده، برگرفته از اشعارِ بیش از ۸۰ شاعر در دو زبان حاصل شده است. از آنجا که در کنار نگاه جزئی به موضوعات، کار آماری نیز مورد توجه محقق بود، ترجیح داده شد، به جای بررسی تعداد بیشتری از آثار، یک یا چند شاعر محدود، آثار کمتری از شاعران متعدد با زوایای نگاه متفاوت و سبک بیان مختلف انتخاب شود.

برجستگی شاعران و اشعار ایشان از معیارهای اصلی انتخاب و یکی از مراحل دشوار تحقیق بوده که مدت زمان مدیدی را به خود اختصاص داده است. نویسنده درصدد است، این رساله را در قالب کتاب چاپ کند.