مناسک آیینی در حوزه‌های فرهنگی ایران
شهر هیئت‌ها
آشنایی با آیینهای مذهبی در شهر کاشان
1 خرداد 1389 ساعت 0:38
از این پس در هر یک از شماره‌های ماهنامه خیمه به معرفی سنت‌های آیینی یکی از مناطق کشور عزیزمان، ایران می‌پردازیم. در این سری نوشتارها تلاش بر این خواهد بود تا خوانندگان عزیز با سنت‌های آیینی شماری مناطق فرهنگی کشور آشنا شوند.
گروه مردم‌شناسی: گرچه ترتیب معرفی حوزه‌های فرهنگی ایران‌زمین بر اساس نظمی از پیش تعیین‌شده نیست، تلاش خواهد شد تا معرفی شماری حوزه‌های فرهنگیِ غنی‌‌تر در اولویت قرار گیرد. در اولین نمونه، مناسک آیینی در شهر کاشان که در این نوشتار مرکز حوزه فرهنگی کاشان در نظر گرفته‌شده، معرفی می‌شود.
سابقه تشیع کاشان به قرن اول اسلامی می‌رسد. بر اساس یکی از گزارش‌ها‌ی تاریخی، جمعی از شیعیان و موالیان چهل‌حصاران (کاشان) و فین از امام باقر(ع)درخواست کردند که کسی را برای تعلیم و تربیت اسلامی به نزد آنها گسیل دارد. (معتمدی ۱۳۷۸: ۵۸)
اعتقاد دیرین مردم کاشان به مبانی شیعی و تعهد ایشان به انجام امورات دینی باعث شده، در تاریخ با اجرای انواع گوناگونی از آیینهای دینی از سوی ایشان روبه‌رو باشیم. در صورتی که کاشان را مرکز منطقه فرهنگی کاشان در نظر بگیریم، خواهیم دید که شهر کاشان و شهرها و روستاهای اطراف آن تا حد بسیاری متأثر از این فضای مذهبی، حجم وسیعی از آیین‌ها و مراسم دینی را در خود جا داده‌اند.
در اطراف کاشان شهرها و روستاهای بسیاری وجود دارد که هر یک دارای فرهنگ غنی و عناصر فرهنگی پرباری در زمینه مناسک سوگواری حسینی هستند و عمدتاً از فرهنگ مذهبی کاشان تأثیر می‌گیرند؛ برای نمونه می‌توان به مناطقی چون نیاسر، قمصر، نوش‌آباد، برزک، قزآن، قهرود، ارمک، ون، علوی و مشهد اردهال اشاره کرد.
از آنجا که یکی از ابعاد مهم آیینهای دینی، مکان‌هایی است که به این منظور استفاده می‌شود، هم‌اکنون فقط در شهر کاشان ۱۷۰ مسجد وجود دارد که با افزایش جمعیت شهر، شمار آنها نیز در حال افزایش است. در این شهر ده‌ها حسینیه نیز وجود دارد که در مناسک و آیینهای دینی استفاده می‌شوند؛ همچنین تکایا و حسینیه‌های موقت را که هیئت‌های عزاداری استفاده می‌کنند نیز به این تعداد باید افزود؛ با وصف این، شهر کاشان از حیث تراکم بناهای مذهبی فعال که در مناسک آیینی به کار می‌رود، یکی از برجسته‌ترین شهرهای کشور در نظر گرفته می‌شود.
علت این امر را به جز تقدم تشیع در این سرزمین باید در توجه ویژه دولت صفویه به این شهر و سرمایه‌گذاری مذهبی خاص در آن دانست؛ به نحوی که برجسته‌ترین عالم و فقیه شیعه در زمان شاه طهماسب صفوی در این شهر سکونت داشت و با جدیت کامل به ترویج امور مذهبی در کاشان و فراتر از آن می‌پرداخت. بنابر تحقیق یکی از پژوهشگران در یک دهه قبل، زمانی که جمعیت شهر کاشان ۲۰۰ هزار نفر بوده، ۲۰۰ هیئت عزاداری فعال، در این شهر حضور داشته‌اند. (معتمدی ۱۳۷۸: ۱۴۵)
جزئیات این تحقیق نشان می‌دهد که بیشتر این هیئت‌ها دارای هویت متمایز، سنت‌های جداگانه، حافظه تاریخی حفظ‌شده، انگیزه فراوان و جدیت بسیار در امورات مذهبی هستند.
آیینهای مذهبی
یکی از سنت‌های ماه محرم در شهر کاشان، به استقبال محرم رفتن است. هیئت‌های شهر کاشان از مدتی قبل از آغاز ماه محرم با چاپ و نشر اعلامیه‌های برگزاری مراسم محرم، عملاً به مرحله برگزاری مراسم این ماه وارد می‌شوند. شماری از این هیئت‌ها برنامه‌های خود را از روز اول یا دوم محرم و برخی دیگر از روز سوم تا پنجم آغاز می‌کنند. در اوقاتی به جز محرم، هیئت‌ها روز شهادت امامی که هیئت به نام آن حضرت باشد، مجلس روضه‌خوانی برگزار می‌کنند. این مجلس معمولاً سه تا پنج شب منعقد است. بیشتر این هیئت‌ها در ماه مبارک رمضان نیز برنامه دارند. برنامه‌های زیارتی به صورت سفر دسته‌جمعی اعضای هیئت به شهرهای زیارتی و اسکان کوتاه‌مدت در این شهرها و برگزاری مجالس مذهبی از دیگر برنامه‌های هیئت‌های مذهبی شهر کاشان است.
در کاشان بر اساس سنتی دیرینه برخی شب‌های دهه‌محرم به شماری هیئت‌های مذهبی خاص اختصاص یافته است؛ مثلاً «شب چهارم و دهم برای هیئت علیاصغر(ع)شب پنجم و نهم محرم متعلق به هیئت ابوالفضل(ع)و شب ششم به نام هیئت علی‌‌اكبر(ع)است و در واقع آن هیئت همه تلاش و همّ و غم خود را در طول سال برای عزاداری باشكوه در آن شب به‌كار می‌گیرد.» در میان هیئت‌های شهر کاشان به سنتی دیرین تقسیم کار جالبی میان خدمه و فعالان هر یک از دسته‌ها و هیئت‌های عزادار وجود دارد.
یکی از آیینهای سوگواری حسینی در شهر کاشان «چاووشی‌خوانی» است. در این آیین که قبل از آغاز محرم آغاز می‌شود، چاووش‌خوان جلوی کاروان سوگواران، اشعار حزن‌انگیزی می‌خواند که نشان از نزدیکی ماه محرم دارد. نخل‌برداری به عنوان یکی از آیینهای عمدتاً مرسوم در نواحی حاشیه کویرهای ایران در کاشان نیز پررونق برگزار می‌شود. در شهر کاشان پنج نخل به نام‌های «نخل سرپره»، «نخل درب فین»، «نخل درب باغ»، «نخل كلهر» و «نخل باباشرف» وجود دارد.
آیین «شمع‌زنی» و «چهل‌منبر» هم در شهر کاشان برگزار می‌شود. در این آیین «ساعاتی به غروب روز تاسوعا، بسیاری نذرداران و علاقه‌مندان به شركت در مراسم شمع‌زنی، ۷۲ شمع به یاد ۷۲ شهید روز عاشورا در دست می‌گیرند و با وضو و طهارت و پابرهنه در چهل مكان مقدس مثل زیارتگاه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها شمع روشن می‌كنند». عموماً گفته می‌شود که اجراشدن این آیین در چهل مکان مقدس، هم‌گامی با چهل منزل توقف اسرای کربلا تا شهر شام است. تعزیه‌خوانی نیز در شهر کاشان و نقاط اطراف شهر کاشان رواج دارد.
در این شهر نه فقط آیینهای سوگواری بسیاری برگزار می‌شود، بلکه این آیین‌ها دارای پیشینه درخشان و ابعاد مفصلی هستند؛ یکی از این آیین‌ها «عزاداری سقایی» است. عزاداری سقایی «خواندن مصایب وارده بر عترت رسول خدا خاصه حضرت سیدالشهدا علیه السلام اما به صورت ذکر نوحه‌سرایی گرفتن و به طور دسته‌جمعی و هماهنگ نوحه‌سرایی کردن» (معتمدی ۱۳۷۸: ۴۱۴-۴۱۳) است. تفاوت نوحه‌سرایی سقایی با نوحه‌سرایی سینه‌زنی و ... در این است که: «ذکر نوحه‌سرایی سقایی به طور سنگین و حزین و بدون سینه‌زدن و زنجیرزدن و بدون نواختن طبل و سنج خوانده می‌شود و آهنگ سینه‌زنی و زنجیرزنی ندارد و هر قدر سنگین‌تر و حزین‌تر خوانده شود که با سینه‌زنی و زنجیرزنی مطابقت نداشته باشد، جالب‌تر بوده و با سبک سقایی بهتر تطبیق خواهد کرد.» (همان: ۴۱۵)
به جز آنچه ذکر شد، اساساً حوزه فرهنگی کاشان دارای آیینهای فرهنگی متعددی است که از آن میان می‌توان به سنج‌زنی یا سنگ‌زنی، خیل‌عرب، شیردهی و نذردهی اشاره کرد. در آیینهای شهر کاشان اشیا و عناصر فراوانی یافت می‌شود که بیشتر، نمادی از وسایل استفاده‌شده در واقعه کربلاست؛ از آن جمله می‌توان به علم، كتل، توغ، جریده، شش‌گوشه، نهر علقمه، شط فرات و نخل اشاره کرد. استفاده از شتر و گذر نمادین اسرای کربلا را نیز باید به این فهرست افزود.
به جز آیینهای سوگواری، شماری آیینهای دیگر مذهبی نیز در این شهر یافت می‌شود؛ مثلاً می‌توان به آیینهای رمضان اشاره کرد. آیین‌هایی همچون كلوخ‌اندازی، هدیه‌دهی، روزه‌واکنی، آشتی‌کنان، آش‌نذری، حلوای نذری و رسم هوم‌بابایی.۱
بازنمایی‌ها
بازنمایی آیین‌ها در حوزه فرهنگی کاشان نسبت به قدمت و کثرت آنها به صورت درخور توجهی اندک بوده است. یکی از آثار بصری در این زمینه «فیلم کوتاه عاشورایی درباره محرم در کاشان» به کارگردانی بابک مهردادنیاست.
غلامرضا امیدی در نوشتار کوتاهی یکی از هیئت‌های کاشان را معرفی کرده و جواد ذوالفقاری درباره مراسم سنج‌زنی در آران کاشان سخن گفته است. علیاصغر شاکری ضمن نگارش مقاله‌ای درباره محرم در کاشان، واژه‌نامه‌ای از لغات و اصطلاحات مربوط به محرم در کاشان فراهم آورده که در نوع خود اثر درخور تقدیری است. پرویز صیاد تعزیه حر منسوب به میرعزای کاشانی را احیا و سید احمد وکیلیان نیز آداب و مراسم ماه مبارک رمضان را در کاشان و آبادی‌های آن بررسی کرده است؛ اما بهترین اثر درباره آیینهای مذهبی در کاشان را باید تألیف حجت‌الاسلام سیدحسین معتمدی دانست. ایشان در جلد اول کتاب «عزاداری سنتی شیعیان» که کامل به آیینهای مذهبی در کاشان اختصاص یافته، اثر جاودانی در این زمینه آفریده که همواره مورد استفاده پژوهشگران علوم اجتماعی به‌ویژه مردم‌شناسان خواهد بود.۲
منبع:
معتمدی، سید حسین، ۱۳۷۸، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، جلد اول، معتمدی، قم، عصر ظهور
پی‌نوشت:
۱. در این نوشتار از این منابع نیز بهره برده شده است:
://www.parchamdar.com/shownews.aspx?id=۲۸۶
http://hodhodnews.com/content/fr۵.htm
۲. مشخصات مأخذشناختی این آثار چنین هستند: فیلم کوتاه عاشورایی درباره محرم در کاشان، کارگردان: بابک مهردادنیا، پژوهشگر: بنفشه خان‌زاده، تهیه‌کننده: بابک مهردادنیا، تهیه شده در: صدا و سیمای مرکز اصفهان – شبکه اصفهان. این فیلم مستند در سومین همایش تصویر عاشورا/ بهمن ۱۳۸۸ شرکت داده شده است.
«خلاف موج حرکت کردیم تا غرق نشویم، معرفی هیئت عشاق‌الحسین کاشان»، نوشته غلامرضا امیدی، خیمه، شماره ۲۴، مرداد ۱۳۸۵، ۷-۶ ص
«مراسم سنج‌زنی در آران کاشان»، نوشته جواد ذوالفقاری، مقام موسیقایی، شماره ۶، زمستان ۱۳۷۸، ۶۷-۶۶ ص
«محرم در کاشان»، نوشته علیاصغر شاکری، فرهنگ مردم، شماره ۱۹-۲۰، پاییز و زمستان ۱۳۸۵، ۱۰۵-۹۸ ص
واژه‌ن‍امه محرم (کاشان)، نوشته علیاصغر شاکری، ت‍ه‍ران، م‍رس‍ل، ۱۳۸۳، ۱۵۲ ص
م‍ت‍ن تعزیه حر، منسوب به م‍ص‍طف‍ی کاشانی (م‍ی‍رع‍زا)، م‍ق‍ابله، م‍ق‍دم‍ه و ش‍رح اج‍را پرویز صیاد، [ت‍ه‍ران]، [۸۲] ص
«آداب و مراسم ماه مبارک رمضان در کاشان و آبادی‌های آن»، نوشته سید احمد وکیلیان، فرهنگ مردم، شماره ۲۰-۱۹، پاییز و زمستان ۱۳۸۵، ۱۳۰–۱۱۸ ص
عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، نوشته سیدحسین معتمدی، قم، عصر ظهور، ۱۳۷۸
کد مطلب: 13785
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/issue/13785/شهر-هیئت-ها
آرمان هیأت
https://www.armaneheyat.ir