آرمان هیأت - تراژدی کربلا

نگاهی به کتاب «تراژدی کربلا: مطالعه جامعه‌شناختی گفتمان کربلا»

بررسی مناسک سوگواری حسینی در حوزه‌های فرهنگی شیعی یکی از فعالیت‌های مردم‌شناسان و دیگر دانشمندان علوم اجتماعی بوده است. در این شماره قصد داریم، به یکی از بهترین آثار در بررسی مناسک سوگواری حسینی در کشور عراق بپردازیم.

گروه مردم‌شناسی: این کتاب بعد از گذشت سال‌ها از تألیف، کماکان احتمالاً به عنوان بهترین اثر برای بررسی این موضوع در عراق استفاده می‌شود. در این نوشتار قصد داشته‌ایم، اثر را به صورت اجمالی به علاقه‌مندان معرفی کنیم.

روش تحقیق
کتاب «تراژدی کربلا» که گویا یگانه ترجمه غیر عربی از متن عربی کتاب با عنوان «تراجیدیا کربلا: سوسیولوجیا الخطاب الشیعی» است، در سال ۱۳۸۱ منتشر شد؛ در حالی که متن اصلی کتاب همان سال در انگلستان به انتشار رسیده بود.
کتاب حاضر اگرچه در عنوان خود نام «جامعه‌شناسی» را دارد، عمدتاً دارای درون‌مایه‌ای مردم‌شناختی است. در این کتاب که با بررسی‌‌های مردم‌نگارانه به رشته تحریر درآمده، ضمن بررسی تاریخی مراسم سوگواری حسینی در عراق، ابعاد سوگواری حسینی در فرهنگ عامه این کشور را نیز تحلیل می‌کند.

مؤلف کتاب، دکتر ابراهیم الحیدری احتمال می‌دهد، تحقیقش «نخستین مطالعه در جامعه‌شناسی دینی عراق» باشد. (ص ۷) او برای نگارش این کتاب، ضمن بررسی‌های تاریخی و اجتماعی، مردم‌نگاری‌هایی را نیز انجام داده است. حیدری که خود در محله شیعه‌نشین کاظمیه بغداد به دنیا آمده، سال ۱۹۶۸م. در محله کاظمین و محرم و صفر همان سال در شهر کربلا به بررسی میدانی عزاداری‌های حسینی پرداخته و این مردم‌نگاری، حدود شش ماه طول کشیده است.

به جز آن در سال ۱۹۷۵م. نیز سفری به لبنان داشته و به بررسی میدانی مناسک سوگواری حسینی در شهر نبطیه پرداخته است. وی معتقد است، در مردم‌نگاری عزاداری‌ها در نبطیه به «اطلاعات بسیار مفیدی» (ص ۵) برخورده است.

دکتر الحیدری برای توضیح روش‌ تحقیق خود می‌نویسد: «در گردآوری داده‌های بوم‌شناختی (مادی یا معنوی) از روش متداول در مطالعات مردم‌شناسی که مبتنی بر مشاهده علمی مستقیم و هم‌زیستی با پدیده‌هاست، استفاده کردیم؛ همچنین گفت‌وگو‌های متعددی به صورت حضوری یا غیرحضوری با تعدادی از علمای دین، محققان تاریخ، سخنرانان مجالس حسینی، مسئولین هیئت‌های عزاداری، شعرا و مداحان، عزاداران و حتی تماشاچیان انجام دادیم. این گفت‌وگو‌ها در سطوح فرهنگی متفاوت و طبقات مختلف اجتماعی به عمل آمد.» (ص ۴) وی همچنین با ذکر برخی مشکلات مربوط به تحلیل داده‌ها به برخی حساسیت‌ها مانند ممانعت از عکاسی و تصویربرداری از مجالس، ضبط‌کردن مرثیه‌ها و انجام گفت‌وگو‌های عمومی اشاره
می‌کند. (ص ۵)

مؤلف اساساً چارچوب مردم‌شناختی را به عنوان روش تحلیل خود از موضوعِ مورد مطالعه برگزیده و از رویکرد جامعه‌شناختی نیز بهره می‌گیرد. او بدین‌گونه به این مسئله اشاره می‌کند: «سعی ما بر آن بوده که پدیده مذکور را از حیث مردم‌شناختی مورد مطالعه قرار داده و اهمیت اجتماعی و سیاسی آن را در ارتباط با عاشورا از نگاه جامعه‌شناسی به بررسی و تحلیل کشیم تا رابطه متقابل میان آن حادثه و تجلیات عینی آن در واقعیت اجتماعی را به‌خوبی درک نموده و ریشه‌ها و ارزش‌ها و رفتارهای برآمده از آن را بازشناسیم. عاشورا همان مصیبت خون‌بار تاریخ است که حقیقتاً می‌توان آن را نخستین تراژدی در اسلام نامید.» (ص ۲)

به عنوان نتیجه‌گیری اجمالی مؤلف از موضوع تحقیق خود می‌توان به این تصریح او اشاره کرد: «عزاداری حسینی در عراق به سمبل‌ها و ارزش‌هایی بدل گشته که هویت ملی جامعه را بیان کرده و عامل حفظ و حمایت آن از تخریب و نابودی ناشی از بحران‌های بزرگ در طول تاریخ به شمار می‌رود.» (ص ۱۳)

محتوای کتاب
کتاب حاضر با مقدمه از هفت فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. فصل‌های این کتاب هر یک از زاویه‌ای به بررسی مسئله اصلی این تحقیق که بررسی «گفتمان» شهادت امام حسینaدر میان شیعیان عراق است، کمک می‌کند.

فصل اول کتاب با نام «نگاهی گذرا به تاریخ» به صورت اجمالی به بررسی تاریخ اسلام با تمرکز بر اختلافات صدر اسلام و پیدایش جنبش‌های فکری و سیاسی در آن می‌پردازد.

این فصل که در جایی میانه تاریخ و بررسی اجتماعی جنبش‌های صدر اسلام قرار دارد، به طور اجمالی و فراگیر از ظهور اسلام تا تشکیل دولت‌های مسلمان را در سده‌های اخیر گزارش می‌دهد؛ نیز به طرح «تاریخچه و سیر تحولات سوگواری حسینی» می‌پردازد و تاریخ برگزاری این مراسم از صدر اسلام تاکنون را به
دست می‌دهد.

این تاریخچه عمدتاً به عزاداری‌های حسینی در عراق تمرکز دارد و از این رو می‌تواند به عنوان یکی از بهترین نوشتارهای مقدماتی درباره این موضوع درنظر گرفته شود. وی در پایان این فصل چنین نتیجه می‌گیرد: «مراسم عزای حسینی از آغاز با تاریخ مبارزات سیاسی در اسلام پیوند خورده و در بسیاری دوره‌ها به گونه‌ای از اشکال مخالفت و مبارزه با ایدئولوژی رسمی درآمده و رشد در این فضای اجتماعیِ تحت فشار به گسترش و تقویت بیشتر آن یاری رسانده است.» (ص ۸۰)

فصل دوم «تراژدی کربلا: کنگره اشک و اندوه» نام دارد. مؤلف در این فصل با بررسی مفهوم اجتماعی شعائر، مناسک و سنت‌ها، به ذکر تاریخ واقعه کربلا و تطور گونه‌های عزاداری می‌پردازد و مردم‌نگاری مختصری از دسته‌های عزاداری در کاظمین به دست می‌دهد.

در پایان این فصل نیز گزارش‌هایی اجمالی از مناسک سوگواری حسینی در شماری کشورهای جهان از جمله ایران، ترکیه، هند، پاکستان، لبنان، مصر و کشورهای حاشیه خلیج فارس عرضه می‌کند. وی در گزارش‌های خود از عزاداری‌های حسینی در این کشورها به گونه درخور تحسینی بررسی تاریخی و گزارش مردم‌نگارانه را در هم می‌آمیزد؛ از این رو این گزارش‌ها می‌تواند به عنوان بررسی‌های اولیه درباره این کشورها درنظر گرفته شود.

«عوامل مؤثر در گسترش و تحول مراسم عزاداری حسینی در عراق» عنوان فصل سوم این کتاب است. نویسنده پنداره اصلی خود درباره تطور این مراسم را در کشور عراق، ابتدای این فصل و به این صورت بیان می‌دارد: «از هنگام جنگ جهانی دوم، مراسم عزاداری امام حسین(ع)و آداب و رسوم وابسته به آن به طور چشمگیری رونق یافته و در اواسط دهه هفتاد به اوج خود رسید. این نکته نیز درخور توجه است که هیئت‌های عزاداری همچون سینه‌زنی، قمه‌زنی، زنجیرزنی و تعزیه‌خوانی (نمایش‌های سنتی عاشورا) و سایر آداب و رسوم، طی دو دهه ‌شصت و هفتاد [میلادی] چنان گسترشی یافت که در طول بیش از یک قرن به آن دست
نیافته بود.» (ص ۱۷۵)

وی برای بررسی عوامل مؤثر بر این تحول، روابط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در عراق معاصر، استقرار و پراکندگی قبایل عرب در عراق، استقرار بیابان‌گردان و روی‌آوردن به کشاورزی، عشایر عراقی و آداب و رسوم مذهبی آنها را به صورت مفصل بررسی می‌کند.

فصل بعدی این کتاب با عنوان «اهمیت و نقش مذهبی، اجتماعی و سیاسی شهرهای مقدس در عراق» با درآمدی بر تاریخچه تأسیس و توسعه شهرهای اسلامی آغاز می‌شود؛ آن‌گاه مؤلف شهرهای مقدس عراق را با توجه به مراقد مقدس آنها و جایگاهشان نسبت به جمعیت درون و برون عراقی، همین‌طور نقش مذهبی و جایگاه اجتماعی رجال دینی را تحلیل می‌کند. مسئله زیارت، نقطه مرکزی بررسی مؤلف در این فصل است. وی با کنکاش در محتوای زیارت‌نامه‌ها و عملکرد مردم نسبت به اماکن مقدس عراق، رفتارهای مردمی را نسبت به این مفاهیم بررسی می‌کند.

فصل پنجم این کتاب «جامعه‌شناسی گفتمان سوگ و عزای حسینی» نام دارد. در این فصل همان‌گونه که از نامش پیداست، مؤلف «گفتمان»‌هایی را پیش می‌کشد که در مناسک سوگواری حسینی به چشم می‌خورد. وی ابتدا مفاهیم موالات، شفاعت و نجات و نسبتی را که سوگواران بر امام حسینaبین خود و این مفاهیم تعریف می‌کنند، تحلیل؛ سپس این گفتمان‌ها را در مورد مناسک اندوه پیشین در خاورمیانه بررسی می‌کند.

در پایان نیز به بررسی رابطه مناسک سوگواری حسینی و گفتمان انتظار امام زمان(عج)می‌پردازد. وی در این مسیر تحلیل محتوای اشعار و مراثی حسینی را در دستور کار خود قرار می‌دهد. در ادامه مؤلف به شماری گفتمان‌های سوگواری حسینی که بیشتر صورتی اجتماعی و سیاسی یافته، اشاره می‌کند. «احساس شکست و دادخواهی از تضییع حقوق» و «مخالفت و مبارزه» دو مفهومی است که مؤلف با ذکر جزئیات تبعیض‌ها علیه شیعیان در تاریخ سیاسی عراق معاصر با اشاره به آنها گفتمان‌ عزاداری حسینی را تحلیل می‌کند.

فصل ششم کتاب را باید فصلی دانست که بیش از همه صبغه‌ای مردم‌شناختی دارد. دکتر الحیدری در این فصل با عنوان «ویژگی‌های فولکلور سوگواری حسینی» ویژگی‌های زیباشناختی هنرهای عاشورایی و نیز نمایش تعزیه را بررسی می‌کند؛ از آن پس استادانه اشعار عامیانه شیعیان عراق را بررسی می‌‌کند. وی در این اشعار «گرایش مرگ و اندوه» و نقش آن در مبارزات مردم و انقلاب استقلال‌خواهانه ۱۹۲۰م. را تشخیص می‌دهد.

فصل پایانی کتاب با عنوان «تحریف قیام امام حسینaو سوءاستفاده از مراسم عزاداری» کمتر از فصل‌های پیشین رویکردی مردم‌شناختی-جامعه‌شناختی دارد و بیشتر نمونه‌ای از گرایش‌های فکری مؤلف و طبقه‌ای از پژوهشگران اجتماعی عراق معاصر است. وی در این فصل با عناوینی چون تلاش برای سوء‌استفاده از مراسم عزاداری، تلاش‌های اصلاح‌طلبانه و بدعت‌گذاری‌ها و تحریفات به بررسی این موضوعات می‌پردازد. پژوهش تاریخی عنصر اصلی‌ بررسی مؤلف در این فصل است.

«تراژدی کربلا» با یک «خاتمه» به پایان می‌رسد. خاتمه کتاب گزارشی از مهم‌ترین یافته‌های مؤلف را در کتاب عرضه می‌کند و می‌تواند به صورت مجزا از متن اصلی کتاب استفاده شود.