کد مطلب : ۱۳۷۸۸
گفت‌وگو با دکتر ایرج افشارسیستانی
ایران بر مناسک آیینی کشورهای همسایه تاثیرگذار بوده است
ملیحه پژمان:از خیابان‌ها و کوچه‌های سرسبز شهرک غرب می‌گذرم. قرار است با کسی هم‌کلام شوم که با طبیعت و نقاط مختلف ایران انسی دیرینه دارد. دکتر ایرج افشارسیستانی، ایران‌شناس برجسته کشورمان متولد سال ۱۳۱۹ و زاده سرزمین همیشه گرم و آفتابی سیستان و بلوچستان است. او سال‌هاست که به جای‌جای ایران سفر می‌کند تا زوایای پنهان و نامکشوف ایران عزیز را آشکار کند.
افشارسیستانی لقب ایران‌شناسی را در نتیجه سال‌ها تلاش بی‌وقفه در عرصه پژوهش و تألیف در این زمینه دریافت کرده است. این ایران‌شناس برجسته به‌تازگی تحقیقات جالبی در مورد نصف‌النهار گرینویچ عرضه کرده است.
به همت او کتابخانه‌ای هم در زادگاهش، زاهدان، تأسیس شده که همه مجموعه ۱۴ هزار جلدی ویژه ایران‌شناسی‌اش به این کتابخانه انتقال یافته است؛ کتاب‌هایی که برخی فقط در این کتابخانه دیده می‌شوند و نه در هیچ جای دیگر. گفت‌وگوی ما با ایشان با موضوع اجرای مناسک آیینی شکل گرفته که در ادامه می‌خوانید:
مناسک آیینی در نگاه شما چه تعریفی دارد؟
مناسک آیینی بخش اصلی زندگی ماست. دین، فرهنگ، هنر و سایر عناصر که در زبان فارسی (آخیشگان) نام یافته، شکل‌دهنده هویت ملی مردم ایران است. مناسک آیینی فقط مناسک مذهبی نیستند، بلکه اجرای جشن‌ها، آداب و رسوم و ... را هم دربردارد. در کشور ما آیین‌های بسیاری با حالت‌های خاصی وجود دارند که از دیرباز تاکنون همچنان زنده و پویا هستند.
شما مشغول تألیف دایره‌المعارف ایران‌شناسی هستید. در این مجموعه چه مواردی را طرح کرده‌اید؟
این دایر›المعارف به جاذبه‌های طبیعی، زیارتی، سیاحتی و ... استان‌های ایران اختصاص دارد که شامل چند فصل مثل جشن‌های مذهبی-ملی، سوگواری‌ها، تعزیه، رمضان، منش مردم، ضرب‌المثل‌ها، باورها، قصه‌ها، لطیفه‌ها، مَثَل‌ها، چیستان، موسیقی، رقص و ... است. این دایر›المعارف سی استان کشور را معرفی می‌کند و بخش ویژه آن به خوراک‌های سنتی و پوشاک محلی استان‌های کشور اختصاص دارد. کار این دایر›المعارف در مراحل پایانی است و به‌زودی به چاپ خواهد رسید.
با توجه به اینکه در مورد اجرای مناسک آیینی در جای‌جای کشورمان بسیار کار کرده‌اید، آیا وجوه اشتراکی بین این مناسک در نقاط مختلف کشور دیده می‌شود؟
بله؛ این وجه اشتراک وجود دارد؛ البته با تفاوت‌هایی اندک؛ مثلاً در حال حاضر آیین‌های سوگواری شمال خراسان با جنوب این استان چندان تفاوت ندارد؛ ولی همین آیین‌ها با سیستان و بلوچستان بسیار متفاوت است. تعزیه و شبیه‌خوانی هم که در بیشترِ استان‌ها دیده می‌شود، مشترک است. برخی آیین‌ها فقط در برخی استان‌ها انجام می‌شود و در استان‌های دیگر رایج نیست؛ ولی وجوه اشتراک از تفاوت‌ها بیشتر است.
پس برخی استان‌ها مناسک آیینی خاص خود را دارند؟
کمابیش؛ مثلاً در اصفهان، دزفول، کرمانشاه، اهل حق کردستان، اهل حق کرند غرب و ... مناسک خاصی مثل نخل‌گردانی و علم‌گردانی دارند که در سایر نقاط کشور دیده نمی‌شود.
در کدام دوره تاریخی اهتمام ویژه‌ای در اجرای مناسک آیینی دیده می‌شود؟
این مناسک در دوره آل‌بویه به‌ویژه عصر عضدالدوله دیلمی پرشور بودند؛ سپس در عصر صفوی به اوج شکوفایی در اجرای مناسک آیینی رسیدیم. در این دوره (صفوی) شهرهایی مثل اصفهان، دزفول، شوشتر و ... اهتمام خاصی در اجرای مناسک آیینی داشتند که البته هنوز هم وجود دارد. این مراسم عزاداری شامل نخل‌گردانی، علم‌گردانی، زنجیرزنی، سینه‌زنی و شبیه‌خوانی بود. مجالس بانوان بسیار پرشورتر از مجالس مردان برگزار می‌شد. به عقیده من این شور و علاقه به مناسک آیینی در دوره قاجار بسیار زیاد بود؛ به‌ویژه دوره ناصرالدین‌شاه قاجار که بسیار به اسلام خدمت کرد.
به نظر شما در این فرازهای تاریخی مباحث خرافی هم به عزاداری‌ها و مناسک آیینی وارد شده بود؟
در بسیاری نقاط کشور مسئله قمه‌زنی و شمشیرزنی وجود داشت؛ مثلاً در سیستان و بلوچستان مردم در عزاداری‌ها قمه می‌زدند یا در کرند غرب و کردستان عزاداران کارد و شمشیر به شکم می‌زدند که البته عده‌ای هم جان خود را از دست می‌دادند.
در کدام دوره، خرافات بیشتری در مناسک آیینی دیده می‌شود؟
به عقیده من در زمان قاجار بیشترین خرافه در مناسک آیینی دیده می‌شود. ناصرالدین‌شاه به طور خاصی به برگزاری مراسم محرم و صفر اهتمام می‌ورزید و بدان علاقه داشت؛ ولی خود از اجرای قمه‌زنی حمایت می‌کرد. در این دوره اعمالی مثل قفل‌زنی، تیغ‌زنی و ... در عزاداری‌ها رایج بود؛ اما رفته‌رفته مردم این اعمال خرافی را پس زدند و به‌تدریج کم‌رنگ شد.
میزان تأثیرپذیری ایران از کشورهای همسایه و تأثیرگذاری ایران بر این کشورها در زمینه اجرای مناسک آیینی چقدر بوده است؟
البته ما بیشتر تأثیرگذار بوده‌ایم. کشورهایی چون اندونزی، سنگاپور و تایلند اهتمام خاص در اجرای مناسک آیینی داشته و دارند. عده بسیاری از دوران تیمور گورکانی به این مناطق رفته و شیعه را گسترش داده‌اند. کشورهایی مثل تاجیکستان و ترکمنستان هم مراسم عزاداری دارند و آیین‌ها را هرگز فراموش نکرده‌اند؛ همچنین در مصر، بخشی از عربستان، کویت، امارات، بحرین و قطر هم شیعیان بسیاری زندگی می‌کنند و احیاءکننده مناسک آیینی هستند؛ ضمن اینکه باید بگویم، کشورهای عربی همسایه بیشترین تأثیر را از استان‌های کرانه خلیج‌فارس مثل بوشهر گرفته‌اند.
پس بیشتر آداب و رسوم آنها مثل ماست. درست است؟
تا حدودی؛ ولی تفاوت‌های بسیار کوچکی هم دیده می‌شود. در کشورهای عربی، برخی اهل تسنن گرایش‌های انحرافی وهابیت را دنبال می‌کنند؛ اما همچنان مناسک آیینی مورد توجه برخی اهل تسنن است. مردم این کشورها مثل ایران عزاداری می‌کنند، نذری می‌دهند، حسینیه‌های بسیاری را در بوشهر، لار، سیستان و بلوچستان ساخته‌اند. برای عزاداری‌ها کمک می‌فرستند و به این مناسک بسیار احترام می‌گذارند.
افشارسیستانی لقب ایران‌شناسی را در نتیجه سال‌ها تلاش بی‌وقفه در عرصه پژوهش و تألیف در این زمینه دریافت کرده است. این ایران‌شناس برجسته به‌تازگی تحقیقات جالبی در مورد نصف‌النهار گرینویچ عرضه کرده است.
به همت او کتابخانه‌ای هم در زادگاهش، زاهدان، تأسیس شده که همه مجموعه ۱۴ هزار جلدی ویژه ایران‌شناسی‌اش به این کتابخانه انتقال یافته است؛ کتاب‌هایی که برخی فقط در این کتابخانه دیده می‌شوند و نه در هیچ جای دیگر. گفت‌وگوی ما با ایشان با موضوع اجرای مناسک آیینی شکل گرفته که در ادامه می‌خوانید:
مناسک آیینی در نگاه شما چه تعریفی دارد؟
مناسک آیینی بخش اصلی زندگی ماست. دین، فرهنگ، هنر و سایر عناصر که در زبان فارسی (آخیشگان) نام یافته، شکل‌دهنده هویت ملی مردم ایران است. مناسک آیینی فقط مناسک مذهبی نیستند، بلکه اجرای جشن‌ها، آداب و رسوم و ... را هم دربردارد. در کشور ما آیین‌های بسیاری با حالت‌های خاصی وجود دارند که از دیرباز تاکنون همچنان زنده و پویا هستند.
شما مشغول تألیف دایره‌المعارف ایران‌شناسی هستید. در این مجموعه چه مواردی را طرح کرده‌اید؟
این دایر›المعارف به جاذبه‌های طبیعی، زیارتی، سیاحتی و ... استان‌های ایران اختصاص دارد که شامل چند فصل مثل جشن‌های مذهبی-ملی، سوگواری‌ها، تعزیه، رمضان، منش مردم، ضرب‌المثل‌ها، باورها، قصه‌ها، لطیفه‌ها، مَثَل‌ها، چیستان، موسیقی، رقص و ... است. این دایر›المعارف سی استان کشور را معرفی می‌کند و بخش ویژه آن به خوراک‌های سنتی و پوشاک محلی استان‌های کشور اختصاص دارد. کار این دایر›المعارف در مراحل پایانی است و به‌زودی به چاپ خواهد رسید.
با توجه به اینکه در مورد اجرای مناسک آیینی در جای‌جای کشورمان بسیار کار کرده‌اید، آیا وجوه اشتراکی بین این مناسک در نقاط مختلف کشور دیده می‌شود؟
بله؛ این وجه اشتراک وجود دارد؛ البته با تفاوت‌هایی اندک؛ مثلاً در حال حاضر آیین‌های سوگواری شمال خراسان با جنوب این استان چندان تفاوت ندارد؛ ولی همین آیین‌ها با سیستان و بلوچستان بسیار متفاوت است. تعزیه و شبیه‌خوانی هم که در بیشترِ استان‌ها دیده می‌شود، مشترک است. برخی آیین‌ها فقط در برخی استان‌ها انجام می‌شود و در استان‌های دیگر رایج نیست؛ ولی وجوه اشتراک از تفاوت‌ها بیشتر است.
پس برخی استان‌ها مناسک آیینی خاص خود را دارند؟
کمابیش؛ مثلاً در اصفهان، دزفول، کرمانشاه، اهل حق کردستان، اهل حق کرند غرب و ... مناسک خاصی مثل نخل‌گردانی و علم‌گردانی دارند که در سایر نقاط کشور دیده نمی‌شود.
در کدام دوره تاریخی اهتمام ویژه‌ای در اجرای مناسک آیینی دیده می‌شود؟
این مناسک در دوره آل‌بویه به‌ویژه عصر عضدالدوله دیلمی پرشور بودند؛ سپس در عصر صفوی به اوج شکوفایی در اجرای مناسک آیینی رسیدیم. در این دوره (صفوی) شهرهایی مثل اصفهان، دزفول، شوشتر و ... اهتمام خاصی در اجرای مناسک آیینی داشتند که البته هنوز هم وجود دارد. این مراسم عزاداری شامل نخل‌گردانی، علم‌گردانی، زنجیرزنی، سینه‌زنی و شبیه‌خوانی بود. مجالس بانوان بسیار پرشورتر از مجالس مردان برگزار می‌شد. به عقیده من این شور و علاقه به مناسک آیینی در دوره قاجار بسیار زیاد بود؛ به‌ویژه دوره ناصرالدین‌شاه قاجار که بسیار به اسلام خدمت کرد.
به نظر شما در این فرازهای تاریخی مباحث خرافی هم به عزاداری‌ها و مناسک آیینی وارد شده بود؟
در بسیاری نقاط کشور مسئله قمه‌زنی و شمشیرزنی وجود داشت؛ مثلاً در سیستان و بلوچستان مردم در عزاداری‌ها قمه می‌زدند یا در کرند غرب و کردستان عزاداران کارد و شمشیر به شکم می‌زدند که البته عده‌ای هم جان خود را از دست می‌دادند.
در کدام دوره، خرافات بیشتری در مناسک آیینی دیده می‌شود؟
به عقیده من در زمان قاجار بیشترین خرافه در مناسک آیینی دیده می‌شود. ناصرالدین‌شاه به طور خاصی به برگزاری مراسم محرم و صفر اهتمام می‌ورزید و بدان علاقه داشت؛ ولی خود از اجرای قمه‌زنی حمایت می‌کرد. در این دوره اعمالی مثل قفل‌زنی، تیغ‌زنی و ... در عزاداری‌ها رایج بود؛ اما رفته‌رفته مردم این اعمال خرافی را پس زدند و به‌تدریج کم‌رنگ شد.
میزان تأثیرپذیری ایران از کشورهای همسایه و تأثیرگذاری ایران بر این کشورها در زمینه اجرای مناسک آیینی چقدر بوده است؟
البته ما بیشتر تأثیرگذار بوده‌ایم. کشورهایی چون اندونزی، سنگاپور و تایلند اهتمام خاص در اجرای مناسک آیینی داشته و دارند. عده بسیاری از دوران تیمور گورکانی به این مناطق رفته و شیعه را گسترش داده‌اند. کشورهایی مثل تاجیکستان و ترکمنستان هم مراسم عزاداری دارند و آیین‌ها را هرگز فراموش نکرده‌اند؛ همچنین در مصر، بخشی از عربستان، کویت، امارات، بحرین و قطر هم شیعیان بسیاری زندگی می‌کنند و احیاءکننده مناسک آیینی هستند؛ ضمن اینکه باید بگویم، کشورهای عربی همسایه بیشترین تأثیر را از استان‌های کرانه خلیج‌فارس مثل بوشهر گرفته‌اند.
پس بیشتر آداب و رسوم آنها مثل ماست. درست است؟
تا حدودی؛ ولی تفاوت‌های بسیار کوچکی هم دیده می‌شود. در کشورهای عربی، برخی اهل تسنن گرایش‌های انحرافی وهابیت را دنبال می‌کنند؛ اما همچنان مناسک آیینی مورد توجه برخی اهل تسنن است. مردم این کشورها مثل ایران عزاداری می‌کنند، نذری می‌دهند، حسینیه‌های بسیاری را در بوشهر، لار، سیستان و بلوچستان ساخته‌اند. برای عزاداری‌ها کمک می‌فرستند و به این مناسک بسیار احترام می‌گذارند.
