نقش‌های متفاوت مرجعیت شیعه
1 تير 1389 ساعت 0:08
با درگذشت آیت‌الله محمدحسین فضل‌الله پرونده زندگی یکی از اثرگذارترین فقهای معاصر شیعه پایان یافت. علامه فضل‌الله فقط فقیهی نواندیش و چه بسا ساختارشکن نبود.
پیش از او و هم‌زمان با او فقهای نوگرای فراوانی بوده‌اند که با فتاوای شاذ و جنجالی، مکاتب فقهی متنوعی را بنیان نهاده یا دگرگون کرده‌اند. آشکار است که او واپسین فقیه ساختارشکن نیز نخواهد بود؛ حتی در مقایسه با مراجع تقلید دیگر نیز او پدیده چندان متفاوتی نبود. حوزه‌های لبنان و عراق در طول تاریخ فقه شیعه، بارها مراجع و فقهای اثرگذار و صاحب سبک را به چشم دیده است؛ پس تفاوت مرحوم فضل‌الله با بسیاری فقها و مراجع دیگر چه بود؟
پاسخ را باید در نتایج عملی و اجتماعی بیش از ۲ دهه مرجعیت دینی این فقیه و سیاستمدار مبارز لبنانی جست‌وجو کرد. او در دهه‌های معاصر، فقط مرجع تقلیدی بود که به طور مستمر، نماز جمعه بیروت را که از مهم‌ترین و حساس‌ترین تریبون‌های شیعه و مورد توجه رسانه‌های جهانی بود، اقامه می‌کرد. وی بر خلاف بیشتر مراجع تقلید معاصر که یا اقامه نماز جمعه در عصر غیبت را حرام می‌دانند یا قائل به وجوب تعیینی آن نیستند، شخصاً این مسئولیت حساس و وقت‌گیر هفتگی را در شهر مهمی چون بیروت بر عهده گرفته بود و سال‌ها به عنوان سخنگوی قدرتمند و متنفذ شیعیان لبنان به اعلام مواضع اجتماعی، دینی و سیاسی خویش می‌پرداخت. چنین ویژگی‌ای در میان همتایان او مسبوق به سابقه نبوده است؛ به‌ویژه آنکه نماز جمعه شهر بیروت به دلیل قرابت جغرافیایی به فلسطین اشغالی، همواره مورد توجه رسانه‌ها و سیاستمداران جهانی است.
ویژگی دوم علامه فضل‌الله، نقش‌آفرینی فعال وی در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی کشورش و جهان اسلام بود. او ابایی نداشت که در کنار اشتغال مستمر و فعالانه به ۲ وظیفه سنگین افتای دینی و تدریس علوم حوزوی، بازیگر فعال و اثرگذار عرصه‌های گوناگون باشد و شانه از مسئولیت‌های میهنی و حتی جهانی خود خالی نکند. اگرچه همتای فضل‌الله در عراق یعنی آیت‌الله‌العظمی سیستانی نیز مشابه چنین نقش‌آفرینی را در سال‌های پس از سقوط صدام بر عهده گرفته است؛ اما دامنه دخالت‌ها و فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی وی با فضل‌الله از نظر کمی و کیفی تفاوت‌های بنیادینی دارد.
اینجاست که سومین ویژگی منحصر به فرد فضل‌الله جلوه می‌کند. او توانست تجربه موفقی از مرجعیت محلی و ملی را در کارنامه مرجعیت شیعه ثبت کند. پیش از او نیز نمونه‌های مشابهی از مرجعیت و ولایت فقیهان محلی را در ایران سراغ داشته‌ایم. حجت‌الاسلام شفتی در اصفهان و آخوند ملا قربانعلی زنجانی در زنجان ۲ نمونه بارز دخالت‌های فقیهان در سیاست‌ورزی محلی بوده‌اند؛ اما فضل‌الله توانست تجربه متفاوتی را شکل دهد. اگرچه در واقع باید تصریح کرد که چنین مدلی بر فضل‌الله تحمیل شد.
او به دلیل برخی دیدگاه‌های کم‌سابقه‌اش روابط سردی با بسیاری از مراجع تقلید ایران و عراق داشت و از همین رو نتوانست نقش حوزوی فعالی در دیگر مراکز شیعی ایفا کند؛ از همین رو دامنه اثرگذاری وی به کشورش لبنان محدود شد و همواره به «مرجع لبنانی‌ها» اشتهار یافته بود. همین محدودیت اجباری سبب شد که او بتواند در محدوده کشور کوچک، اما پرحادثه لبنان به نقش‌آفرینی فعال بپردازند و فعالیت‌های متنوع خود را بر ایفای مسئولیت‌های ملی متمرکز کند. او با وجود همه موانع و سختی‌هایی که به بدترین شکل ممکن بر سر راه وی قرار می‌گرفت، کاریزمای خود را بر لبنان تحمیل کرد و نقش بلامنازعی در تحولات سه دهه گذشته این کشور حادثه خیز ایفا نمود.
چنین ویژگی‌هایی سبب شد که فضل‌الله قرائت متفاوتی از مرجعیت شیعی ارائه دهد و خود نیز به سمبل بی‌بدیل چنین قرائتی بدل شود؛ به گونه‌ای که شاید تا سال‌ها کسی نتواند پا جای پای این فقیه زیرک و جسور لبنانی بگذارد.
کد مطلب: 13836
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/issue/13836/نقش-های-متفاوت-مرجعیت-شیعه