آرمان هیأت - معارف مورد نیاز خطیب تجددخواه

آشنایی با سرفصل‌ها و درس‌های ارائه شده در «مؤسسه وعظ و خطابه»

از مؤسسه تا رئوس مطالب دروس در «از سیاست تا فرهنگ»

۱. اخلاق، جمال‌الدین اخوی، ۱۴۵ صفحه. عنوان درسی اخلاق جزء دروس مشترک سال‌های اول و دوم بود و به مدت یک ساعت در هفته، در طول دو سال ارائه می‌شد. متن درسی گزیده‌ای از اخلاق ناصری بود، اما به تناسب درباره مطالب اخلاقی مکاتب مختلف غربی نیز بحث شده است.

فهرست مطالب درسی به شرح زیر بوده:

اخلاق نظری: مناسبات علم اخلاق با فقه و قانون، اخلاق و علم اجتماع، اخلاق و علم معرفت‌النفس، اخلاق و مابعدالطبیعه، موضوع و تعریف اخلاق، طریقه فحص علمی در اخلاق، قوای نفس، ضمیر و وجدان، سیرت‌های اخلاقی، عقیده تکامل قهری، عقیده اجتماعی، ‌عقیده تعاون، مسلک عواطف، مسلک شرف، مسلک رواقیون، مسلک کانت، سیرت زیبا، مسئولیت استحقاق، فضیلت، پاداش.
اخلاق علمی، تکلیف، تکالیف فردی، اخلاق اجتماعی، حق، حقوق فردی، حقوق اجتماعی.

در درس اخلاق تنها چند آیه و روایت به چشم می‌خورد. به نظر می‌رسد قرار دادن اخلاق ناصری در متن دروس امری ظاهری بود و اساس و بنیان مطالب بر شناخت آرای غربیان از قبیل کانت، بیکن، آناتول فرانس، پاسکال، رابله، مونتی، فوریه، بنتام، اسپنسو، استوارت میل، هیوم، روسو، آدام اسمیت، هش سن، هربار، ویلاند و داوسن استوار شده بود.

۲. تاریخ ادبیات ایران، لطفعلی صورتگر و بدیع‌الزمان فروزانفر، ۳۱۳ صفحه. این درس نیز جزو دروس مشترک بود. صورتگر به ادبیات و زبان ایران قبل از اسلام پرداخت و فروزانفر با استفاده از تحقیقات شرق‌شناسان از قبیل دار مستتر، گلد زیهر، نولدکه، فن کرمر و فلوگل، ادبیات ایران در دوران اسلامی را بررسی کرد. درس تاریخ ادبیات ایران از نظر تاریخی، تا پایان دوره سلجوقیان را شامل می‌شد.

۳. ملل و نحل، رشید یاسمی، ۹۶ صفحه. این موضوع از دروس اختصاصی سال اول بود. نام امروزی این درس را باید تاریخ ادیان گذارد. در ابتدا بحثی درباره شمول و عموم دینداری و معنای لغوی و اصطلاحی دین ارایه شده و سپس ادیان را بنابر اقوال مختلف علمایی چون شهرستانی و هگل تقسیم‌بندی کرده است. درس با بحث از دیانت قبایل متوحشه، چین و ژاپن، مصر، بین‌النهرین، هند و ایران ادامه می‌یابد. آخرین مبحث که بسیار نیز مختصر است یهودیت است. مفصل‌ترین قسمت این درس، تاریخ دین زرتشت است که با ذکر همه جزئیات و با دیدگاهی جهت‌دار از عقاید و اصالت این دین دفاع شده است. نگاه رشید یاسمی به تاریخ ادیان کاملاً غربی است و هیچ اشاره‌ای به منشأ الهی ادیان ندارد. از نظر او –همانند بسیاری از دین‌پژوهان غربی- بشر از شرک شروع کرده و به تدریج به توحید رسیده است.

۴. تاریخ طبیعی، دکتر پرتواعظم، ۵۶ صفحه. مدرس با استفاده از روایت «من عرف نفسه فقد عرف ربه» به موضوع حیات پرداخته است. وی با ذکر انواع حیات به طبقه‌بندی جانداران اشاره کرده و در مبحث انسان از اسکلت‌بندی، عضلات، اعصاب، حواس و دستگاه‌های بدن سخن گفته است.

۵. تاریخ عالم، عبدالله مستوفی، ۹۰ صفحه. این جزوه برای دانشجویان سال اول نگاشته شده بود. به طور عمده درس را باید روش تحقیق در تاریخ نامید. مقدمه طولانی نویسنده در باب منابع تاریخ و شیوه نقد روایات تاریخی بیش از ذی‌المقدمه‌ای است که در باب سیر تکاملی بشر از ابتدا تا ظهور حضرت موسی نوشته است. مستوفی در دو جا به نقد دو روایت از تاریخ اسلام پرداخته است. برای نمونه مراجعت اهل بیت به کربلا را در اربعین شهادت امام حسینaبا اتکا به دلایل جغرافیایی و سند شناختی به کلی رد کرده است.

۶. تاریخ ایران قبل از اسلام، نصرالله فلسفی، ۳۳ صفحه. این جزوه در سه فصل کلیات، تاریخ دولت ماد و تاریخ دولت هخامنشی نوشته شده است. منابع اصلی نوشته فلسفی تواریخ یونانی، عربی و یافته‌های باستان‌شناسی جدید است.

۷. تاریخ ایران پس از اسلام، نصرالله فلسفی، ۴۰ صفحه. این جزوه در پنج فصل از طاهریان، صفاریان، سامانیان، دیلمیان و آل‌بویه بحث کرده است.

۸. تاریخ اسلام، دکتر خان‌بابا بیانی، ۴۵ صفحه. در این درس، ابتدای فصل به منابع تاریخ اسلام اختصاص داده شده است. جغرافیای عربستان، تقسیمات عربستان، نژاد و خاندان‌های عرب، جامعه عرب پیش از اسلام، پیدایش اسلام، تأثیر کیش اسلام در عرب، دوره اعتبار و ترقی اسلام، تشکیلات اداری عمر، خوارج، شیعه، فرق شیعه، مرجئه و بنی‌امیه فصول دیگر این جزوه را تشکیل می‌دهد. این نوشته علاوه بر تواریخ قدیم و جدید عربی کلمان هو آرت، اسلام و نژادهای اندره، دایر›المعارف اسلامی، محمد و ترقی اسلام مارگولیوث، اسلام و افکار کنت هانری دوکاستری، سیر مذهب در ایران در قرون ۲ و ۳ هجری غلامحسین صدیقی (به فرانسه) و مطالعات اسلامی گلدزیهر تکیه کرده است. نگاه بیانی به تاریخ اسلام که آمیخته‌ای از دیدگاه سنتی و جدید است، به جزئیات کمتری می‌پردازد و بیشتر به تاریخ سیاسی توجه دارد. این‌گونه بحث از تاریخ اسلام در میان روحانیون شیعه سابقه نداشت و درس تاریخ اسلام یکی از نوآورترین دروس مؤسسه وعظ و خطابه بوده است.

۹. تفسیر، سیدکاظم عصار، ۸۸+۶۲ صفحه. عصار درس تفسیر سال اول را به علوم قرآنی اختصاص داده و موضوعات محکم و متشابه، فرق تفسیر و تأویل، معنای نسخ، وجوه اعجاز قرآن در استعاره و اقسام آن را مورد بحث قرار داده و در سال دوم به تفسیر سوره حمد پرداخته است. عصار مدرس تفسیر سنتی نیست و روش تفسیری وی فلسفی – عرفانی است و در بسیاری موارد اقوال ملاصدرا و محی‌الدین عربی را نقل کرده و شرح می‌دهد.

۱۰. صرف، فاضل تونی، ۸۲ صفحه. با توجه به توانایی‌های قبلی شرکت‌کنندگان در صرف و نحو، این درس به صورت طرح آیاتی از قرآن و جملاتی از دیگر کتب مذهبی و بیان نکات صرفی، نحوی و بیانی آن بود. آیات انتخاب شده بیشتر جنبه اخلاقی و کلامی داشت.

۱۱. علم‌الحدیث، سیدکاظم عصار، ۴۰ صفحه. بحث از استخراج قواعد علم از لسان حدیث شروع و با شرح مراتب علم و صفات عقل و جهل، معرفت واجب و علم به توحید و اثبات صانع ادامه می‌یابد. در این درس، اثری از حدیث‌شناسی به چشم نمی‌خورد، بلکه غلبه مباحث فلسفی و عرفانی بر روایات کاملاً مشهود است.

۱۲. زبان فارسی، عبدالعظیم قریب، ۴۰+۷۱ صفحه. این درس منتخباتی از نظم و نثر قدیم است. در مجموع درس فارسی، هیچ اشاره‌ای به ادبیات نوین فارسی که بعد از مشروطه شکل گرفته بود، نشده است.

۱۳. فیزیک، غلامحسین رهنما، ۲۴ صفحه. فصول درس از این قرار بود. ۱. خواص عمومی اجسام ۲. حرکات و وزن ۳. کار – ماشین ۴. ثقل و سقوط آزاد ۵. مایعات ۶. ظروف مرتبط و نتایج آن ۷. فشار هوا و هواسنج.

۱۴. معرفت‌النفس، قاسم‌غنی، ۸۹+۱۰۰ صفحه. یکی از مفصل‌ترین دروس وعظ و خطابه معرفت‌‌النفس یا روان‌شناسی بود. این درس که بر پایه نظریه‌های دکارت، ویلیام جیمز، و واتسن بنا شده بود، مباحث مختلف روان‌شناسی از قبیل ادراک، احساسات، انفعالات و غرایز، حافظه و رؤیا را طرح کرده با رد روان‌شناسی قدیم، مبادی جدید را کاملاً پذیرفته است.

مجموعه این دروس می‌توانست دیدگاهی نو به دانشجویان القا کند. سه بخش دروس حوزوی، علوم انسانی جدید و علوم تجربی، مجموعه بالنسبه کاملی از معارف مورد نیاز خطیب تجددخواه را فراهم می‌آورد. منابع آموزشی این دروس در بسیاری موارد، کتب انگلیسی، فرانسوی و آلمانی بود که قبل از ترجمه، در مؤسسه وعظ و خطابه مورد استفاده قرار می‌گرفت.