آرمان هیأت - سفره‌هايي از جنس نذر و نياز

اداي نذرها در مناسبت‌هاي مذهبي به‌ويژه ايام محرم و شب‌هاي قدر بيشتر مي‌شود و اين عمل با فرهنگ ديني مردم کشور ما و ساير مسلمانان رابطه‌‌اي مستحکم و طولاني دارد.

مردم‌شناسی: نذر و جنبه‌هاي آييني و مناسک آن يکي از کهن‌ترين مراسمي است که بين انسان و خالق جهان از گذشته‌هاي دور تا به امروز وجود و تداوم داشته است.

نذر در فرهنگ اسلامي اين چنين تعريف مي‌شود: «نذر آن است که انسان بر خود واجب کند، کار خيري را براي خدا به‌جا آورد يا کاري را که نکردن آن بهتر است را براي خدا ترک کند. نذرکردن سنتي قديمي و پيمان دو سويه است که به نيت اداي حوائج و تقرب به خداوند در ميان مردم رواج ‌بسياري دارد.»

سفره‌هاي نذري يکي از زيباترين آيين‌هاي ملي، مذهبي و اعتقادي است و پس از هزاران سال هنوز مورد احترام و علاقة ايرانيان است. تاريخچة پيدايش سفره‌هاي نذري به‌درستي مشخص نيست؛ ولي از قراين و شواهد موجود مي‌توان دريافت که اين رسم از زمان‌هاي بسيار قديم در ايران وجود داشته است.سفره‌هاي آييني شيعيان به دو بخش عمده تقسيم مي‌شوند:

الف) سفره‌هايي که جنبة آييني و ملي دارند؛ مانند سفرة هفت‌سين و ديگري سفره‌اي که اکثر ايرانيان هنگام عقد ازدواج در پاي آن مي‌نشينند و شامل مواد زير است: گردو، فندق، بادام، عسل، سکه، اسفند، نان، پنير، سبزي‌خوردن، آب، قرآن، جانماز، ميوه، نبات، شمع، گل، آينه، شمعدان و تخم‌مرغ، نقل و نبات و شيريني و کله قند. سفرة ديگر، سفره‌اي است که در هنگام برگزاري مجالس ترحيم درگذشتگان از آن استفاده مي‌کنند و در ميان مسجد يا مکاني که ختم در آن برپاست، گسترده مي‌شود و آن پارچة ترمه‌اي است که روي آن قاب و قدح، حلوا و خرما و قرآن و شمع مي‌گذارند.

ب) سفره‌هاي نذري شيعيان: اين سفره‌ها معمولاً در استان‌هاي مختلف به صورت‌هاي گوناگون نذر و گسترده مي‌شوند و طبعاً مرتبط با اوضاع طبيعي و جغرافيايي، همچنين خرده‌فرهنگ‌ها و سليقه‌هاي مختلف هستند؛ از جملة اين سفره‌ها مي‌توان به سفرة حضرت ابوالفضل (ع)، سفرة حضرت رقيه (س) و سفرة امام حسن (ع) اشاره کرد.

سفره‌هاي نذري ايراني نماد کوچک‌شدة مزرعه محسوب مي‌شوند. سفره نمادي از مزرعه است که به صورت پارچه‌اي سفيد (نمادي از زمين قبل از کشت) يا به صورت سبز (مزرعه در حال روييدن) در داخل اتاق گسترده مي‌شود. ظرفي آب و مقداري آرد گندم و شمع و چراغي روشن در داخل سفره قرار مي‌دهند که گويا تداعي‌گر عناصر حيات و روشنايي هستند. اين حکم تقريباً در همة سفره‌هاي آييني، ملي و مذهبي ايرانيان موجود است. نان در سفرة عقد، سمنو در سفرة هفت‌سين و حلوا در سفره‌هاي ترحيم از فرآورده‌هاي گندم هستند که نماد حيات محسوب مي‌شوند.

معمولاً شروع سفره‌هاي نذري با دعا و مناجات به‌ويژه دعاي توسل آغاز مي‌شود و پس از قرائت دعا و احياناً ذکر مصائب اهل بيت (ع) سوگواري به پايان مي‌رسد و ميوه و غذاهاي موجود در سفره را بين حاضران پخش مي‌کنند. پس از پايان مراسم نيز سفره را روي سر دختران دم‌بخت يا ساير کساني که حاجتي داشته باشند، مي‌تکانند. در همة سفره‌هاي نذري فقط زنان حضور دارند و مردان در اين مراسم شرکت نمي‌کنند.

سفرة حضرت رقيه (س): اکثر پژوهشگراني که راجع به سفره‌هاي نذري تحقيق کرده‌اند، سفرة حضرت رقيه (س) را ساده‌ترين، مردمي‌ترين و گسترده‌ترين سفرة نذري در سراسر ايران قلمداد کرده‌اند. اين سفره را بايد روز جمعه بيندازند. طريقة انداختن اين سفره بدين نحو است که يک نان سنگک و مقداري خرما گرفته‌مي‌شود و با آنها وارد امامزاده‌اي مي‌شوند. سفره‌اي پهن مي‌کنند، نان را تکه‌تکه کرده و در لاي هر نان چند عدد خرما مي‌گذاردند. روضه‌اي از حضرت رقيه (س) در امامزاده خوانده مي‌شود و در پايان نان و خرماها را بين شرکت‌کنندگان پخش مي‌کنند. معمولاً در دو طرف اين سفره شمع روشن مي‌کنند. مواد اساسي و لازم براي اين سفره به شرح زير است: نان سنگک، پنير، سبزي‌خوردن، خرما و شمع.

در تهران بقعه‌هاي متبرک و امامزاده‌ها اغلب محل برگزاري سفرة حضرت رقيه (س) هستند که از ميان آنها مي‌توان به امامزاده يحيي (ع)، امامزاده سيدنصرالدين (ع)، امامزاده صالح (ع)، شاهزاده عبدالعظيم (ع)، بقعة بي‌بي شهربانو و بقعة حميده‌خاتون اشاره کرد. بنابر سنتي معمولاً اين سفره دو بار انداخته مي‌شود و براي برآورده‌شدن حاجت، سومين سفره به گرو برداشته مي‌شود که پس از برآمدن حاجت انداخته مي‌شود.

در اين سفره هيچ‌گونه دعوتي از کسي صورت نمي‌گيرد و کساني که به طور اتفاقي در اطراف سفره هستند، از آن بهره‌مند مي‌شوند.
سفرة ديگر سفرة حضرت ابوالفضل (ع) است که مفصل‌تر از سفرة حضرت رقيه (س) بوده و شامل اين مواد است: عدس‌پلو، آش رشته، خرما، حلوا، نان، پنير، سبزي‌خوردن، شله زرد و آجيل مشکل‌گشا.
سفرة امام حسن (ع) نيز از ديگر سفره‌هاي نذري مرسوم است که همة مواد و محتويات سفره از جمله شمع و سفره و... آن سبزرنگ است و بيشتر در نيمة ماه رمضان هم‌زمان با ميلاد آن بزرگوار پهن مي‌شود و شامل غذاهايي چون سبزي‌پلو، کوکوسبزي و آش رشته است.

سنت‌هايي همچون نذر آش، دادن گوشت يا پختن غذاهاي سبکي چون شله‌زرد و حلوا از جمله نذرهاي متداول در ميان مردم است.
بعضي‌ مردم براي اداي حاجت خود سفره‌اي به نام يکي از ائمه (ع) نذر مي‌کنند. برخي علاقه‌مندان به اهل ‌بيت (ع) و امام حسين (ع) گاهي اموري را نذ‌ر و خود را ملزم به اداي آن مي‌کنند؛ مانند نذر زيارت امام حسين (ع)، عزاداري براي آن حضرت، برپايي مجالس و تعزيه و ذکر مصيبت، اطعام ايتام و عزاداران امام حسين (ع)، شرکت در دسته‌هاي زنجيرزني و عزاداري و ساختن تکيه يا حسينيه از آن جمله است. اين‌گونه نذرها به طور طبيعي تأمين‌‌کنندة بخشي از هزينه‌هاي احياي عزاداري محرم و ترويج فرهنگ تشيع و عاشوراست.

اداي نذرها در مناسبت‌هاي مذهبي به‌ويژه ايام محرم و شب‌هاي قدر بيشتر مي‌شود و اين عمل با فرهنگ ديني مردم کشور ما و ساير مسلمانان رابطه‌‌اي مستحکم و طولاني دارد. معمولاً نوع خوراک‌هايي که در سفره‌هاي نذري به کار برده مي‌شود، با ويژگي‌هاي اقليمي و نوع فرآورده‌هاي هر منطقه هماهنگي دارد؛ مثلاً ممکن است، سفرة حضرت ابوالفضل (ع) در تهران به نوعي و در شيراز به نوعي ديگر انداخته شود و اضافه بر وسايل و خوراکي‌هاي اصلي در سفره خوراکي‌هاي بومي شيراز نيز در آن قرار گيرد.