کد مطلب : ۱۴۵۰۷
گنجي نو يافته
معرفي کتاب «تذکره انجمن قدس»
مردم‌شناسی-هنر: «تذکره انجمن قدس» شامل مجموعة اشعار در مدح حضرت ولي‌عصر (عج) و بزرگداشت نيمة شعبان است. اين مجموعه در حقيقت کارنامة ۴۰ سالة يک انجمن ادبي و ديني معتبر محسوب مي‌شود که پيش و پس دوران مشروطه در حدود ۶۵ سال برقرار بوده است.
«محمدعلي عبرت‌نائيني» تذکره انجمن قدس را اواخر دورة قاجار تأليف کرده و از اين کتاب با نام‌هاي «مجموعة مقدس»، «تذکرة قدس» هم ياد شده است. «ميرزا محمدعلي‌بن عبدالخالق مصاحبي نائيني» متخلص به «عبرت» و ملقب به «عارف‌علي» که انساني اهل علم، عرفان، هنر و ادبيات بود، در بخش نخست کتاب «مدينـ‹الادب» که آخرين اثرش است، نوشته: «به تشويق يکي از دوستان تذکره‌اي نوشتم، موسوم به انجمن قدس و آن ويژة شعرايي بود که در جشن ميلاد ائمة اطهار که مؤسس آن مرحوم حاج مير سيدعلي تقوي اخوي بود، قصيده در تبريک و تهنيت مي‌خواندند.»
انتشارات مسجد مقدس جمکران، يگانه نسخة خطي اين مجموعة ارزشمند را با تصحيح و تکميل دکتر «ابوالفضل مرادي» و با مقدمه‌اي از دکتر «حداد عادل» منتشر کرده است.
دکتر حداد عادل در مقدمة اين کتاب آن را «گنجي نويافته» ناميده و گفته است: «انتشار اين تذکره براي دو گروه مغتنم است که سزاوار است از آن بهره جويند؛ نخست مداحان و مرثيه‌خوانان‌اند که بايد اين مجموعه را «گنجي نويافته» تلقي کنند و اشعار فصيح و بليغ و بلندي را که در آن است، انتخاب کنند و در مجامع و محافل مذهبي بخوانند. بسياري از اشعار اين تذکره مي‌تواند از لحاظ ادبي، الگوي مناسبي براي پايه و ماية شعر مذهبي محسوب شود. مقايسة اين اشعار با بعضي از شعرهايي که امروزه در محافل و مجالس ديني ما خوانده مي‌شود، مي‌تواند موجب آن شود که مداحان اهل بيت (ع) در انتخاب اشعاري که مي‌خوانند، مشکل‌پسند و سخت‌گير شوند و مدح و منقبت را در خور مقام ممدوح ارتقا دهند و مداحي را از آفت خطرناک عوام‌زدگي و عوام‌پسندي مصون بدارند.
گروه ديگري که بايد از اين گنجينه سود جويند، پژوهشگران تاريخ ادبيات اواخر دوران قاجارند. آنان اينک تذکره‌اي در اختيار دارند که چونان معدني غني بهترين اشعار شاعران يک دورة عمدتاً به فراموشي کشانده‌شده را در دست و دسترس آنها قرار مي‌دهد.»
اين کتاب با بيش از ۱۵۰۰ صفحه و بيش از ۱۸ هزار بيت، منبع ارزشمندي براي مقايسة انديشه‌ها، مفاهيم و مضامين شعر مهدوي در دورة قاجار با اشعار پيش از آن و اشعاري که امروز شاعران دربارة انتظار و امام زمان (عج) مي‌سرايند، است.
دکتر ابوالفضل مرادي در مقدمه‌اي که ابتداي کتاب آمده، دربارة اهميت تذکرة قدس و ضرورت احياي آن نوشته است: «اهميت اين مجموعه اشعار و ضرورت توجه جدي به نشر اين گنجينه بسيار ارزشمند از چند جهت است:
الف) اين تذکره نخستين و شايد تنها تذکره‌اي است که به طور ويژه در سرگذشت شاعران مولودي‌سراي حضرت ولي عصر (عج) نگاشته شده و مجموعه‌اي است بي‌نظير از سروده‌هايي که در مدح حضرت قائم روحي له الفدا فراهم شده است. با توجه به اينکه اشعار در انجمني خاص و در جشن نيمة شعبان ارائه مي‌شده و تمام سرايندگان هر ساله براي تجليل از نيمة شعبان، اشعار خود را مي‌سروده‌اند؛ منحصر به فرد بودن اين اثر، ضرورت توجه به اين تحقيق و پژوهش را برجسته مي‌نمايد.
ب) تذکرة انجمن قدس تنها مرجعي است که در آن نام و ياد گروهي از شاعران مديحه‌سراي حضرت صاحب‌الزمان (عج) و اهل بيت (ع) نمونه‌هاي شعر و سرگذشت ايشان آمده است. از سوي ديگر منبعي ارزشمند در مطالعة گسترة توجة شاعران به شعر آييني و مدح اهل بيت (ع) به ويژه مقام شامخ ولي‌عصر (عج) است؛ همچنين گنجينه‌اي گرانبها براي بررسي سير تحولات شعري در نيمة دوم دورة قاجاريه به حساب مي‌آيد.
ج) در اين گنجينة گران‌قدر، نمونه‌هاي بسيار مي‌توان يافت که تاکنون هيچ اثر و شعري از شاعران آن ابيات به طبع نرسيده است و حتي در مواردي نيز به چشم مي‌خورد که شعر موجود در تذکرة قدس در ديوان طبع شدة شاعر نيز موجود نيست؛ به عنوان مثال:
در ذيل نام و شعر صفاي صفاهاني غزلي در مدح امام جواد (ع) آورده شده است که در ديوان چاپ شدة حکيم صفاي صفاهاني، ديده نشد. مطلع غزل:
«گداي عشق ندارد ز ملک و مال غمي
به کنج ميکدة عشق هر گداست جمي»
د) بنابر سنت مألوف و طريق معروف، رويکرد شاعران آييني و مناقبي بيشتر به ذکر مصايب اهل بيت (ع) بوده است. شعر جشن و مولودي در سرور و شادي آل محمد (ص) بسيار ناياب است. اين کتاب شايد بتواند کمبود را در اين عرصه، هرچند بسيار ناچيز جبران کند.
ه ) اين تذکره به بيان سرگذشت عده‌اي از علما و مراجع عالي‌قدر زمان که در سرودن شعر دستي داشته و به‌ويژه با اين انجمن مرتبط بوده‌اند، پرداخته است. احياي اين اثر بيانگر حضور ايشان در عرصة سياسي اجتماعي آن دوره است.»
در مقدمة دکتر حداد عادل و دکتر ابوالفضل مرادي اطلاعات جذاب و ارزشمندي دربارة باني انجمن قدس و مؤلف کتاب مرحوم عبرت نائيني آمده است.
اين اثر با حمايت معاونت فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و به همت انتشارات مسجد مقدس جمکران در تابستان ۱۳۸۷ در ۲ جلد چاپ و منتشر شده و در دسترس محققان و محبان اهل بيت (ع) قرار گرفته است.
«محمدعلي عبرت‌نائيني» تذکره انجمن قدس را اواخر دورة قاجار تأليف کرده و از اين کتاب با نام‌هاي «مجموعة مقدس»، «تذکرة قدس» هم ياد شده است. «ميرزا محمدعلي‌بن عبدالخالق مصاحبي نائيني» متخلص به «عبرت» و ملقب به «عارف‌علي» که انساني اهل علم، عرفان، هنر و ادبيات بود، در بخش نخست کتاب «مدينـ‹الادب» که آخرين اثرش است، نوشته: «به تشويق يکي از دوستان تذکره‌اي نوشتم، موسوم به انجمن قدس و آن ويژة شعرايي بود که در جشن ميلاد ائمة اطهار که مؤسس آن مرحوم حاج مير سيدعلي تقوي اخوي بود، قصيده در تبريک و تهنيت مي‌خواندند.»
انتشارات مسجد مقدس جمکران، يگانه نسخة خطي اين مجموعة ارزشمند را با تصحيح و تکميل دکتر «ابوالفضل مرادي» و با مقدمه‌اي از دکتر «حداد عادل» منتشر کرده است.
دکتر حداد عادل در مقدمة اين کتاب آن را «گنجي نويافته» ناميده و گفته است: «انتشار اين تذکره براي دو گروه مغتنم است که سزاوار است از آن بهره جويند؛ نخست مداحان و مرثيه‌خوانان‌اند که بايد اين مجموعه را «گنجي نويافته» تلقي کنند و اشعار فصيح و بليغ و بلندي را که در آن است، انتخاب کنند و در مجامع و محافل مذهبي بخوانند. بسياري از اشعار اين تذکره مي‌تواند از لحاظ ادبي، الگوي مناسبي براي پايه و ماية شعر مذهبي محسوب شود. مقايسة اين اشعار با بعضي از شعرهايي که امروزه در محافل و مجالس ديني ما خوانده مي‌شود، مي‌تواند موجب آن شود که مداحان اهل بيت (ع) در انتخاب اشعاري که مي‌خوانند، مشکل‌پسند و سخت‌گير شوند و مدح و منقبت را در خور مقام ممدوح ارتقا دهند و مداحي را از آفت خطرناک عوام‌زدگي و عوام‌پسندي مصون بدارند.
گروه ديگري که بايد از اين گنجينه سود جويند، پژوهشگران تاريخ ادبيات اواخر دوران قاجارند. آنان اينک تذکره‌اي در اختيار دارند که چونان معدني غني بهترين اشعار شاعران يک دورة عمدتاً به فراموشي کشانده‌شده را در دست و دسترس آنها قرار مي‌دهد.»
اين کتاب با بيش از ۱۵۰۰ صفحه و بيش از ۱۸ هزار بيت، منبع ارزشمندي براي مقايسة انديشه‌ها، مفاهيم و مضامين شعر مهدوي در دورة قاجار با اشعار پيش از آن و اشعاري که امروز شاعران دربارة انتظار و امام زمان (عج) مي‌سرايند، است.
دکتر ابوالفضل مرادي در مقدمه‌اي که ابتداي کتاب آمده، دربارة اهميت تذکرة قدس و ضرورت احياي آن نوشته است: «اهميت اين مجموعه اشعار و ضرورت توجه جدي به نشر اين گنجينه بسيار ارزشمند از چند جهت است:
الف) اين تذکره نخستين و شايد تنها تذکره‌اي است که به طور ويژه در سرگذشت شاعران مولودي‌سراي حضرت ولي عصر (عج) نگاشته شده و مجموعه‌اي است بي‌نظير از سروده‌هايي که در مدح حضرت قائم روحي له الفدا فراهم شده است. با توجه به اينکه اشعار در انجمني خاص و در جشن نيمة شعبان ارائه مي‌شده و تمام سرايندگان هر ساله براي تجليل از نيمة شعبان، اشعار خود را مي‌سروده‌اند؛ منحصر به فرد بودن اين اثر، ضرورت توجه به اين تحقيق و پژوهش را برجسته مي‌نمايد.
ب) تذکرة انجمن قدس تنها مرجعي است که در آن نام و ياد گروهي از شاعران مديحه‌سراي حضرت صاحب‌الزمان (عج) و اهل بيت (ع) نمونه‌هاي شعر و سرگذشت ايشان آمده است. از سوي ديگر منبعي ارزشمند در مطالعة گسترة توجة شاعران به شعر آييني و مدح اهل بيت (ع) به ويژه مقام شامخ ولي‌عصر (عج) است؛ همچنين گنجينه‌اي گرانبها براي بررسي سير تحولات شعري در نيمة دوم دورة قاجاريه به حساب مي‌آيد.
ج) در اين گنجينة گران‌قدر، نمونه‌هاي بسيار مي‌توان يافت که تاکنون هيچ اثر و شعري از شاعران آن ابيات به طبع نرسيده است و حتي در مواردي نيز به چشم مي‌خورد که شعر موجود در تذکرة قدس در ديوان طبع شدة شاعر نيز موجود نيست؛ به عنوان مثال:
در ذيل نام و شعر صفاي صفاهاني غزلي در مدح امام جواد (ع) آورده شده است که در ديوان چاپ شدة حکيم صفاي صفاهاني، ديده نشد. مطلع غزل:
«گداي عشق ندارد ز ملک و مال غمي
به کنج ميکدة عشق هر گداست جمي»
د) بنابر سنت مألوف و طريق معروف، رويکرد شاعران آييني و مناقبي بيشتر به ذکر مصايب اهل بيت (ع) بوده است. شعر جشن و مولودي در سرور و شادي آل محمد (ص) بسيار ناياب است. اين کتاب شايد بتواند کمبود را در اين عرصه، هرچند بسيار ناچيز جبران کند.
ه ) اين تذکره به بيان سرگذشت عده‌اي از علما و مراجع عالي‌قدر زمان که در سرودن شعر دستي داشته و به‌ويژه با اين انجمن مرتبط بوده‌اند، پرداخته است. احياي اين اثر بيانگر حضور ايشان در عرصة سياسي اجتماعي آن دوره است.»
در مقدمة دکتر حداد عادل و دکتر ابوالفضل مرادي اطلاعات جذاب و ارزشمندي دربارة باني انجمن قدس و مؤلف کتاب مرحوم عبرت نائيني آمده است.
اين اثر با حمايت معاونت فرهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و به همت انتشارات مسجد مقدس جمکران در تابستان ۱۳۸۷ در ۲ جلد چاپ و منتشر شده و در دسترس محققان و محبان اهل بيت (ع) قرار گرفته است.
