کد مطلب : ۱۴۵۳۳
یادی از استادان مناجات‌خوانی در ایران
آه عذرخواه
متین رضوانی‌پور
مردم‌شناسی: مناجات در فرهنگ لغت‌نامة دهخدا «رازگفتن با کسی، راز و نیاز، نجواکردن، رازگویی به درگاه حق تعالی و...» معنی شده است. مناجات‌خوانی نوعی موسیقی مذهبی آوازی با مضامین راز و نیاز، نیایش، سخن با خداوند، درخواست بخشش گناهان در قالب نظم و نثر است.
اجرای این نوع موسیقی مذهبی در ماه مبارک رمضان به‌ویژه سحرهای این ایام در همة دستگاه‌های موسیقی ایرانی صورت می‌پذیرد. در واقع می‌توان با همة حالات موسیقی ایرانی به درگاه خدای بی‌نیاز اظهار نیازمندی و تضرع کرد. کشش‌ها، جمله‌بندی، فواصل، صدادهی، بیان کلامات و... در آثار به‌دست‌آمده از مناجات‌خوانی خوانندگان دورۀ قاجار، بیانگر انطباق کامل اجرایشان با موسیقی ردیف دستگاهی ایران و استادی این مجریان در عرضة این الحان است.
استفاده از الحان موسیقی عرب، به‌کارگیری تجوید و لهجۀ قرآنی و تفاوت در اجرای دستگاه‌های موسیقی ایرانی از ويژگي‌هاي مناجات‌خوانی در دهه‌های نزدیک به انقلاب اسلامی بوده که تغییرات مهمی در ساختار موسیقایی آن به وجود آورده است. در نوع سوم مناجات‌خوانی که متعلق به سال‌های پس از انقلاب به‌ويژه دهه‌های اخیر است، شاهد دگرگونی شدیدی در اجرای این نوع از موسیقی مذهبی هستيم.
تفاوت اجرای مناجات‌خوان‌های اخیر با قدما در سنت‌شکنی و استفاده از الحان روز ایشان است؛ به گونه‌ای که وجود دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایران به‌ويژه شور، ماهور، افشاری، دشتی و بیات ترک و... در آن مشهود است؛ اما در کشش‌ها، جمله‌بندی، فواصل، صدادهی، بیان کلامات و... به تغییرات فاحش و منطبق با موسیقی امروز دچار شده است. استفاده از الحان عربی هم در مناجات‌های این دوره مشهود است که در آن نیز شاهد اجرا‌نکردن صحیح این‌گونه الحانیم و در کل می‌توان گفت، مناجات‌خوان‌های این دوره نه الحان موسیقی ایران و نه الحان موسیقی عرب را درست و دلنشين اجرا می‌کنند. در برخی موارد هم شاهد به‌کارگیری الحان مداحی روز در مناجات‌ها هستيم که اجراکننده‌های آن، فاقد هرگونه آموزش لازم براي این اهداف هستند.
ابوالحسن اقبال‌آذر
استاد ابولحسن اقبال‌آذر یا اقبال السلطان، مرحوم سیدجواد ذبیحی و مرحوم حسین صبحدل سه تن از کساني هستند که در سال‌های متفاوت به اجرای مناجات می‌پرداختند و از ایشان آثار گرانبهایی باقی مانده است. اقبال‌آذر از شاگردان ملاکریم جناب قزوینی و بزرگان آواز ایرانی است که آثار باقیمانده از ایشان به عنوان منابع شفاهی و مراجع اصیل موسیقی آوازی ایران در دسترس علاقه‌مندان به‌ویژه هنرجویان آواز ایرانی براي آموزش است.
از شاگردان استاد اقبال‌آذر می‌توان به کساني چون میرزا ظلی، ابراهیم بوذری، میرعلی عسگر، کریم صالح عظیمی و... اشاره کرد که بعدها بعضي از آنها به خوانندگانی صاحب سبک مبدل شدند.
علاقۀ وافر به زبان و فرهنگ فارسی از ويژگي‌هاي بارز اقبال‌آذر بود. ایشان در جواب کسي که منتقد استفادۀ این زبان توسط اقبال بود، گفت: «عقدنامۀ مادرم به زبان فارسی است و این زبان در روح و جسمم ریشه دوانیده است.»
صدای رسا، پرحجم و اوج، تحریرهای قوی و متنوع و اجرای استادانه توأم با سوز و عشق وافر، بخشی از ویژگی‌های آواز ایشان است که پرداختن به هریک از آنها نیازمند نگارش مقاله‌ای جداگانه است. از کساني که در کنسرت‌های او شرکت کرده‌اند، نقل است که هنگام آوازخواندنِ اقبال درهای سالن را به دلیل نبود گنجایش صدایش باز می‌گذاشتند و صاحب‌نظری قفقازی با شنیدن صدایش گفته بود: «از انسان طبیعی بعید است که دارای چنین حنجره‌ای باشد.» همچنين ایشان همة درآمد کنسرت‌هایش را صرف امور خیریه می‌کرد.
از علایق این استاد می‌توان به نماز اول وقت، قرائت قرآن کریم، اذان و مناجات‌خوانی در شب‌های ماه مبارک رمضان اشاره کرد که مناجاتش روح جان شنونده را قرین عشق الهی مي‌کرد و ارمغان‌آور لحظات خوش و معنوی برای او بود. متأسفانه از اذان استاد اقبال‌آذر هیچ‌گونه ضبطی صورت نگرفته است.
آغاز هنر اقبال در ایام نوجوانی و با تعزیه‌خوانی گروه میرزا حسن تقی‌یزدی در قزوین صورت پذیرفت و پس از چندی راهی تبریز شد و شیوۀ اجرا و صوت دلربایش موجب علاقه‌مندی محمدعلی شاه قاجار به او و نگه‌داشتنش در تبریز شد. اقبال در آن ایام به مناجات و سحرخوانی هم روی آورد و نقل قول است که قدرت صدایش به حدی بود که کلامات مناجاتش تا فاصلۀ دو کیلومتر کاملاً واضح و مشخص بود و هنگام اجرایش همة مناجات‌خوان‌های تبریز در حاشیه قرار می‌گرفتند.
از ابراهیم بوذری (شاگرد اقبال) نقل است:
در یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان استاد، مهمان محمد بوذری در تهران بود و با اجرای مناجاتی در مسجد سپهسالار مناجات‌خوانان را به سکوت وادار کرد و صبح فردا اهالی خیابان‌های اطراف به دنبال صاحب صدا می‌گشتند که فقط حاضران در خانة آقای بوذری او را می‌شناختند.
استفاده از اشعار عرفانی بزرگانی چون حافظ، سعدی، عطار، نجم‌الدین کبری و... پس از حمد و ستایش خدا، دعا و صلوات در انتهای مناجات و به‌کارگیری انواع دستگاه‌ها و تحریرهای موسیقایی از ويژگي‌هاي اجرای اقبال در مناجات بوده است. در این باره استاد شهریار به اجرای بیشتر دستگاه راست‌پنجگاه در اجرای مناجات اقبال اشاره کرده است. اقبال‌آذر در سال ۱۳۴۹ در ۱۰۷ سالگی چشم از جهان گشود.
سیدجواد ذبیحی
شاخص‌ترین مناجات‌خوان رادیو که از کودکی به این کار پرداخته و زیبایی صدایش موجب رسیدن به رادیو و اجرا در آن مکان شد، سیدجواد ذبیحی است. او از سال ۱۳۲۵ تا انقلاب اسلامی پیوسته در رادیو مناجات‌خوانی می‌کرد. استفاده از اشعار فارسی -که از کودکی در گوش ایرانیان طنین‌انداز شده- و تلفیق موسیقی دستگاهی ایرانی و الحان موسیقی عرب به‌ويژه در اجرای دعاهایی مثل دعای سحر، موجب افزایش مخاطب و علاقه‌مندان و لذت روبه‌رشد ایشان نسبت به صدای ذبیحی در کشور شد.
ذبیحی به جز اجرای مناجات، آوازهای بسياري در برنامۀ گلها اجرا کرده و گفته‌اند، به دليل سیادت ایشان، نام «برگ سبز» را بر آن برنامه نهاده‌اند. اغلب مناجات‌های ایشان در دستگاه‌ها و آوازهای شور، سه‌گاه، همایون، دشتی، ابوعطا و... اجرا شده‌اند که هریک از این الحان بیانگر حالات و احساسات متفاوتی در انسان است و می‌توان با هریک از آنها به گونه‌ای با خدای خود راز و نیاز کرد.
بیشترین آمار اجرای مدح حضرت علی (ع) مربوط به سیدجواد ذبیحی است و شعر معروف علی گویم علی جویم را ایشان به حالت آوازی در دستگاه همایون اجرا کرده است. اجرای ذبیحی در مناجات‌خوانی نسبت به اقبال‌آذر از اصالت کمتر و نوآوری بیشتری برخوردار است. او به جز دستگاه‌های موسیقی ایرانی از الحان موسیقی عرب نیز بهره‌های فراوان برده و نوع اجرای موسیقی ایرانی ایشان نیز از لحاظ زمان‌بندی، صدادهی و... دارای تفاوت بسیاری با شیوۀ قدماست که اجراهای بسیاری بدین صورت از ایشان باقی مانده و علاقه‌مندان فراوانی برای خود پدید آورده است.
حسین صبحدل
سومین مناجات‌خوان مشهور در کشور استاد حسین صبحدل است. ایشان در سال ۱۳۱۰ در تهران متولد شده و از کودکی علاقة فراوانی به اجرای مراسم مذهبی و اذان داشته است. رشدونمو صبحدل در جلسات مذهبی آیت‌الله طالقانی بود که پس از چندی مسئول برنامه‌های مذهبی حسینیۀ ارشاد شده و به فعالیت‌هایی مانند اجرای دعای کمیل، مناجات و اذان و تربیت شاگردان پرداخته است.
استاد صبحدل از دوستان نزدیک دانشمندان و بزرگانی چون مطهری و شریعتی بوده و بنا به وصیت استاد مطهری در مراسم تشییع جنازه‌اش اذان صبحدل را پخش کرده‌اند. ایشان پس از انقلاب رئیس برنامه‌های مذهبی رادیو و تلویزیون شد و عمده برنامه‌های اجرايی‌شان پس از انقلاب شکوهمند اسلامی است که به جز مناجات و سحرخوانی، اذانی در دستگاه ماهور هم گفته است.
شناخت کامل موسیقی ایرانی، تسلط به زبان و موسیقی عرب، دانش مذهبی بالا، خلوص نیت و سعۀ صدر از ويژگي‌هاي بارز ایشان بود که موجب تولید آثار فاخر مذهبی به‌ويژه به سبک و سیاق ایرانی در رادیو شده است. از ایشان اذانی در دستگاه ماهور به یادگار مانده که مقام معظم رهبری آن را اذان انقلاب می‌داند.
استفاده از الحان عربی هم در مناجات‌های این دوره مشهود است که در آن نیز شاهد اجرا‌نکردن صحیح این‌گونه الحانیم و در کل می‌توان گفت، مناجات‌خوان‌های این دوره نه الحان موسیقی ایران و نه الحان موسیقی عرب را درست و دلنشين اجرا می‌کنند.
استاد اقبال‌آذر: «عقدنامۀ مادرم به زبان فارسی است و این زبان در روح و جسمم ریشه دوانیده است.»
اجرای این نوع موسیقی مذهبی در ماه مبارک رمضان به‌ویژه سحرهای این ایام در همة دستگاه‌های موسیقی ایرانی صورت می‌پذیرد. در واقع می‌توان با همة حالات موسیقی ایرانی به درگاه خدای بی‌نیاز اظهار نیازمندی و تضرع کرد. کشش‌ها، جمله‌بندی، فواصل، صدادهی، بیان کلامات و... در آثار به‌دست‌آمده از مناجات‌خوانی خوانندگان دورۀ قاجار، بیانگر انطباق کامل اجرایشان با موسیقی ردیف دستگاهی ایران و استادی این مجریان در عرضة این الحان است.
استفاده از الحان موسیقی عرب، به‌کارگیری تجوید و لهجۀ قرآنی و تفاوت در اجرای دستگاه‌های موسیقی ایرانی از ويژگي‌هاي مناجات‌خوانی در دهه‌های نزدیک به انقلاب اسلامی بوده که تغییرات مهمی در ساختار موسیقایی آن به وجود آورده است. در نوع سوم مناجات‌خوانی که متعلق به سال‌های پس از انقلاب به‌ويژه دهه‌های اخیر است، شاهد دگرگونی شدیدی در اجرای این نوع از موسیقی مذهبی هستيم.
تفاوت اجرای مناجات‌خوان‌های اخیر با قدما در سنت‌شکنی و استفاده از الحان روز ایشان است؛ به گونه‌ای که وجود دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایران به‌ويژه شور، ماهور، افشاری، دشتی و بیات ترک و... در آن مشهود است؛ اما در کشش‌ها، جمله‌بندی، فواصل، صدادهی، بیان کلامات و... به تغییرات فاحش و منطبق با موسیقی امروز دچار شده است. استفاده از الحان عربی هم در مناجات‌های این دوره مشهود است که در آن نیز شاهد اجرا‌نکردن صحیح این‌گونه الحانیم و در کل می‌توان گفت، مناجات‌خوان‌های این دوره نه الحان موسیقی ایران و نه الحان موسیقی عرب را درست و دلنشين اجرا می‌کنند. در برخی موارد هم شاهد به‌کارگیری الحان مداحی روز در مناجات‌ها هستيم که اجراکننده‌های آن، فاقد هرگونه آموزش لازم براي این اهداف هستند.
ابوالحسن اقبال‌آذر
استاد ابولحسن اقبال‌آذر یا اقبال السلطان، مرحوم سیدجواد ذبیحی و مرحوم حسین صبحدل سه تن از کساني هستند که در سال‌های متفاوت به اجرای مناجات می‌پرداختند و از ایشان آثار گرانبهایی باقی مانده است. اقبال‌آذر از شاگردان ملاکریم جناب قزوینی و بزرگان آواز ایرانی است که آثار باقیمانده از ایشان به عنوان منابع شفاهی و مراجع اصیل موسیقی آوازی ایران در دسترس علاقه‌مندان به‌ویژه هنرجویان آواز ایرانی براي آموزش است.
از شاگردان استاد اقبال‌آذر می‌توان به کساني چون میرزا ظلی، ابراهیم بوذری، میرعلی عسگر، کریم صالح عظیمی و... اشاره کرد که بعدها بعضي از آنها به خوانندگانی صاحب سبک مبدل شدند.
علاقۀ وافر به زبان و فرهنگ فارسی از ويژگي‌هاي بارز اقبال‌آذر بود. ایشان در جواب کسي که منتقد استفادۀ این زبان توسط اقبال بود، گفت: «عقدنامۀ مادرم به زبان فارسی است و این زبان در روح و جسمم ریشه دوانیده است.»
صدای رسا، پرحجم و اوج، تحریرهای قوی و متنوع و اجرای استادانه توأم با سوز و عشق وافر، بخشی از ویژگی‌های آواز ایشان است که پرداختن به هریک از آنها نیازمند نگارش مقاله‌ای جداگانه است. از کساني که در کنسرت‌های او شرکت کرده‌اند، نقل است که هنگام آوازخواندنِ اقبال درهای سالن را به دلیل نبود گنجایش صدایش باز می‌گذاشتند و صاحب‌نظری قفقازی با شنیدن صدایش گفته بود: «از انسان طبیعی بعید است که دارای چنین حنجره‌ای باشد.» همچنين ایشان همة درآمد کنسرت‌هایش را صرف امور خیریه می‌کرد.
از علایق این استاد می‌توان به نماز اول وقت، قرائت قرآن کریم، اذان و مناجات‌خوانی در شب‌های ماه مبارک رمضان اشاره کرد که مناجاتش روح جان شنونده را قرین عشق الهی مي‌کرد و ارمغان‌آور لحظات خوش و معنوی برای او بود. متأسفانه از اذان استاد اقبال‌آذر هیچ‌گونه ضبطی صورت نگرفته است.
آغاز هنر اقبال در ایام نوجوانی و با تعزیه‌خوانی گروه میرزا حسن تقی‌یزدی در قزوین صورت پذیرفت و پس از چندی راهی تبریز شد و شیوۀ اجرا و صوت دلربایش موجب علاقه‌مندی محمدعلی شاه قاجار به او و نگه‌داشتنش در تبریز شد. اقبال در آن ایام به مناجات و سحرخوانی هم روی آورد و نقل قول است که قدرت صدایش به حدی بود که کلامات مناجاتش تا فاصلۀ دو کیلومتر کاملاً واضح و مشخص بود و هنگام اجرایش همة مناجات‌خوان‌های تبریز در حاشیه قرار می‌گرفتند.
از ابراهیم بوذری (شاگرد اقبال) نقل است:
در یکی از شب‌های ماه مبارک رمضان استاد، مهمان محمد بوذری در تهران بود و با اجرای مناجاتی در مسجد سپهسالار مناجات‌خوانان را به سکوت وادار کرد و صبح فردا اهالی خیابان‌های اطراف به دنبال صاحب صدا می‌گشتند که فقط حاضران در خانة آقای بوذری او را می‌شناختند.
استفاده از اشعار عرفانی بزرگانی چون حافظ، سعدی، عطار، نجم‌الدین کبری و... پس از حمد و ستایش خدا، دعا و صلوات در انتهای مناجات و به‌کارگیری انواع دستگاه‌ها و تحریرهای موسیقایی از ويژگي‌هاي اجرای اقبال در مناجات بوده است. در این باره استاد شهریار به اجرای بیشتر دستگاه راست‌پنجگاه در اجرای مناجات اقبال اشاره کرده است. اقبال‌آذر در سال ۱۳۴۹ در ۱۰۷ سالگی چشم از جهان گشود.
سیدجواد ذبیحی
شاخص‌ترین مناجات‌خوان رادیو که از کودکی به این کار پرداخته و زیبایی صدایش موجب رسیدن به رادیو و اجرا در آن مکان شد، سیدجواد ذبیحی است. او از سال ۱۳۲۵ تا انقلاب اسلامی پیوسته در رادیو مناجات‌خوانی می‌کرد. استفاده از اشعار فارسی -که از کودکی در گوش ایرانیان طنین‌انداز شده- و تلفیق موسیقی دستگاهی ایرانی و الحان موسیقی عرب به‌ويژه در اجرای دعاهایی مثل دعای سحر، موجب افزایش مخاطب و علاقه‌مندان و لذت روبه‌رشد ایشان نسبت به صدای ذبیحی در کشور شد.
ذبیحی به جز اجرای مناجات، آوازهای بسياري در برنامۀ گلها اجرا کرده و گفته‌اند، به دليل سیادت ایشان، نام «برگ سبز» را بر آن برنامه نهاده‌اند. اغلب مناجات‌های ایشان در دستگاه‌ها و آوازهای شور، سه‌گاه، همایون، دشتی، ابوعطا و... اجرا شده‌اند که هریک از این الحان بیانگر حالات و احساسات متفاوتی در انسان است و می‌توان با هریک از آنها به گونه‌ای با خدای خود راز و نیاز کرد.
بیشترین آمار اجرای مدح حضرت علی (ع) مربوط به سیدجواد ذبیحی است و شعر معروف علی گویم علی جویم را ایشان به حالت آوازی در دستگاه همایون اجرا کرده است. اجرای ذبیحی در مناجات‌خوانی نسبت به اقبال‌آذر از اصالت کمتر و نوآوری بیشتری برخوردار است. او به جز دستگاه‌های موسیقی ایرانی از الحان موسیقی عرب نیز بهره‌های فراوان برده و نوع اجرای موسیقی ایرانی ایشان نیز از لحاظ زمان‌بندی، صدادهی و... دارای تفاوت بسیاری با شیوۀ قدماست که اجراهای بسیاری بدین صورت از ایشان باقی مانده و علاقه‌مندان فراوانی برای خود پدید آورده است.
حسین صبحدل
سومین مناجات‌خوان مشهور در کشور استاد حسین صبحدل است. ایشان در سال ۱۳۱۰ در تهران متولد شده و از کودکی علاقة فراوانی به اجرای مراسم مذهبی و اذان داشته است. رشدونمو صبحدل در جلسات مذهبی آیت‌الله طالقانی بود که پس از چندی مسئول برنامه‌های مذهبی حسینیۀ ارشاد شده و به فعالیت‌هایی مانند اجرای دعای کمیل، مناجات و اذان و تربیت شاگردان پرداخته است.
استاد صبحدل از دوستان نزدیک دانشمندان و بزرگانی چون مطهری و شریعتی بوده و بنا به وصیت استاد مطهری در مراسم تشییع جنازه‌اش اذان صبحدل را پخش کرده‌اند. ایشان پس از انقلاب رئیس برنامه‌های مذهبی رادیو و تلویزیون شد و عمده برنامه‌های اجرايی‌شان پس از انقلاب شکوهمند اسلامی است که به جز مناجات و سحرخوانی، اذانی در دستگاه ماهور هم گفته است.
شناخت کامل موسیقی ایرانی، تسلط به زبان و موسیقی عرب، دانش مذهبی بالا، خلوص نیت و سعۀ صدر از ويژگي‌هاي بارز ایشان بود که موجب تولید آثار فاخر مذهبی به‌ويژه به سبک و سیاق ایرانی در رادیو شده است. از ایشان اذانی در دستگاه ماهور به یادگار مانده که مقام معظم رهبری آن را اذان انقلاب می‌داند.
استفاده از الحان عربی هم در مناجات‌های این دوره مشهود است که در آن نیز شاهد اجرا‌نکردن صحیح این‌گونه الحانیم و در کل می‌توان گفت، مناجات‌خوان‌های این دوره نه الحان موسیقی ایران و نه الحان موسیقی عرب را درست و دلنشين اجرا می‌کنند.
استاد اقبال‌آذر: «عقدنامۀ مادرم به زبان فارسی است و این زبان در روح و جسمم ریشه دوانیده است.»
