آرمان هیأت - پيش درآمدي بر جامعه‌شناسي عاشورا

یکی از ابعادی که در قیام عاشورا، باید بررسی شود، شناخت این قیام از منظر جامعه‌شناسي است.

مردم‌شناسی: بین وقایع مختلف تاریخ اسلام کمتر واقعه‌اي را مي‌توان یافت که به گستردگی، نفوذ و ماندگاری عاشورا باشد.

واقعة عاشورا در دهمین روز ماه محرم سال ۶۱ هجری قمری رخ داد و شهرت این روز به دليل آن است که امام حسین (ع) و یاران وی در رویداد کربلا در جنگ با لشکر یزید به شهادت رسیدند؛ اما این واقعه فقط به مثابة اتفاقي تاریخی در تاریخ اسلام ثبت نشده و در عمل از آن نظر اهمیت دارد که امام حسین (ع) یکی از تأثیرگذارترین و مهم‌ترين الگوهای ذهنی و عملی شیعیان محسوب می‌شود.

این روز در تقویم رسمی ایران، افغانستان و عراق تعطیل است و مراسم سوگواری عاشورا به جز ایران و عراق که مرکز تجمع شیعیان هستند، در لبنان، مصر، افغانستان، پاکستان، قفقاز، آذربایجان، هند، کشورهای حوزة خلیج فارس، یمن، ترکیه و حتی کشورهای جنوب شرقی آسیا همه‌ساله به صورت گسترده‌ای برگزار می‌شود.

واقعة عاشورا با نقش وسیعی که در حیات دینی کنونی بسیاری جوامع مسلمان دارد، شایستة آن است که از زوایای مختلف مطالعه شود تا هرچه بهتر شناخته شود.

یکی از ابعادی که در قیام عاشورا، باید بررسی شود، شناخت این قیام از منظر جامعه‌شناسي است. علم جامعه‌شناسي به دنبال این است که تأثیر نیروی جامعه را که نیرویی مستقل از تک‌تک مردم و خارج از کنترل هریک از آنهاست، بر کُنش‌های يکديگر بسنجد و با اطمینان مورد قبولی بتواند وقایع اجتماعی آتی را پیش‌بینی کند؛ به عبارت دیگر «جامعه‌شناسی به دنبال یافتن قاعدة کلی رفتار انسان‌هاست تا با کمک آن، توانایی پیش‌بینی و کنترل وقایع اجتماعی را بیابد و با به‌کارگیری تجربة علمی به کشف روابط میان پدیده‌ها نایل شود.»

در مورد قیام عاشورا، جامعه‌شناسي می‌تواند در شناسایی عوامل و نیروهای اجتماعی مؤثر بر این واقعه به ما کمک کند؛ اما این نگاه جامعه‌شناسانه از آن نظر که این واقعه، بیش از ۱۳ قرن پیش رخ داده، کمی مشکل و پیچیده می‌شود؛ بنابراین جامعه‌شناسان و مورخان علل و عوامل جامعه‌شناختی حادثة عاشورا را با دو رویکرد تحلیل تاریخی و جامعه‌شناسي تاریخی بررسی مي‌کنند.

در واقع در تحلیل تاریخی مورخ می‌کوشد، با شناسایی و مقایسة اتفاقات و موارد مؤثر بر رویدادي تاریخی از طریق استنتاج عقلی به علت‌یابی در مورد وقوع یک واقعة تاریخی بپردازد و در جامعه‌شناسي تاریخی «به جز این» با استفاده از نظریات جامعه‌شناسي -که شامل قواعد معتبر رفتار جمعی انسان است- می‌کوشد، ضمن علت‌یابی عقلانیِ واقعه -که تحلیلگر تاریخی نيز انجام مي‌دهد- به تبیین علّی دقیق‌تر و جامع‌تری از واقعه‌اي تاریخی دست یابد.

همین پیچیدگی روش تحلیل و تحقیق باعث می‌شود که در این پرونده، طی طریق آهسته و پیوسته‌اي را پی بگیریم و موضوعات مختلف درخور بررسی در این پرونده را به صورت دنباله‌دار و در شماره‌هاي بعدی ماهنامة خیمه واکاوی کنيم.