آرمان هیأت - تبلیغ دین در عصر اطلاعات

دین به عنوان مجموعه‌اي از معارف قدسی و آموزه‌هایی که از عالمی ربانی نزول یافته‌اند، همواره از سنخ پیام بوده و همواره به صورت کتبی، زبانی و رفتاری در اشکال گوناگون و در چرخه‌هاي ارتباطی به شیوه‌هاي متنوعی مبادله شده است.

جامعه-رسانه: ابزارهای نوین ارتباطی ترکیبی از چندین فناوري شامل وسایل ارتباط جمعی، انفورماتیک و ارتباطات دور است. این مثلث فناوری، انسان‌ها را در ضبط، ذخیره‌سازی، پردازش، بازیابی، انتقال و دریافت اطلاعات در هر زمان و مکانی یاری مي‌کند.

فناوری‌هاي نوین ارتباطی تکمیل‌کنندة امکاناتی است که وسایل ارتباطی گذشته عرضه کرده‌اند. این فناوری‌ها ویژگی‌هاي منحصر به فردی دارند که آنان را از وسایل ارتباطی قدیمی متمایز مي‌سازد. در این مقاله، پس از مروری بر چیستی و چگونگی تأثیرگذاری فناوری‌هاي نوین اطلاعاتی و ارتباطی به زمینة کاربرد آنها برای تبلیغات مذهبی مي‌پردازم.

اصطلاح فناوري اطلاعات براي توصيف فناوري‌هايي به كار مي‌رود كه ما را در ضبط، ذخيره‌سازي، پردازش، بازيابي، انتقال و دريافت اطلاعات ياري مي‌كند. اين اصطلاح فناوري، انتقال از طريق دورنگار، ارتباط از راه دور، تلفن، ماشين‌هاي حساب، چاپ و حكاكي را نيز دربر مي‌گيرد.
دبيرخانة‌ شوراي عالي انفورماتيك ايران در سال ١٣٧٨ تعريف زير را براي فناوري اطلاعات عرضه کرده است: «فناوري اطلاعات به مجموعة به هم پيوسته از روش‌ها، سخت‌افزارها، نرم‌افزارها و تجهيزات ارتباطي كه اطلاعاتي را در اشكال گوناگون (صدا، تصوير و متن) جمع‌آوري، ذخيره‌سازي، بازيابي، پردازش، منتقل يا عرضه مي‌كنند، اتلاق مي‌شود.»

تأثیر این فناوری‌ها بر حوزة اقتصاد و فرهنگ و سیاست نیز بسیار درخور توجه است. بخش آموزش تا حدود بسياري با ظهور این فناوري‌ها دگرگون شده‌اند. سازمان‌ها و مؤسسات بزرگ هر روز خود را با تحولات و پیشرفت‌های این فناوري‌ها همگام مي‌سازند و دولت‌ها و حکومت‌ها نیز با عرضة راه‌کار دولت الکترونیک سعی در بالا بردن شفافیت خود و تسهیل در خدمات‌رسانی به شهروندان به سمت الکترونیکی‌شدن بیشتر پیش می‌روند؛ همچنین این فناوري‌ها با «فشرده‌کردن زمان–فضا» -تسريع فرايندهاي جهاني، به نحوي كه جهان كوچك‌تر و فواصل كوتاه‌تر به نظر مي‏رسد و حوادث يك مكان فوراً بر مردم و مكان‏هاي بسيار دورتري تأثير مي‏گذارند- تأثیر عمیق بر هویت انسان‌ها نیز داشته‌اند. زمان و فضا هماهنگ‌كننده‏هايِ اصلي همة نظام‏هاي بازنمايي‌‏اند. هر رسانة بازنمايي- نوشتن، طراحي، نقاشي، عكاسي كه از طريق هنر يا نظام‏هاي ارتباطات از راه دور شكل مي‏گيرند- بايد موضوعش را به ابعاد فضايي و زماني تبديل كند‌. از آنجا که هويت عميقاً درگير بازنمايي است شكل‌گيري روابط زمان- فضا در درون نظام‌هاي مختلف بازنمايي تأثير عميقي بر چگونگي مستقرشدن و بازنمايي هويت‌ها دارد و این فناوري‌های نوین ارتباطی هستند که با دگرگون‌کردن زمان-فضا دگرگونی در هویت‌ها را باعث شده‌اند.

از منظر جامعه‌شناسان فشردگي زمان يا سرعت‌گرفتن تاريخ يکي از کليدي‌ترين ويژگي‌هاي عصر جديد است؛ بر اين مبنا چه بسا رسانه‌هاي فعلي تا چند دهة ديگر به رسانه‌هاي سنتي تبديل شود و در رويارويي با رسانه‌هاي الکترونيک و ديجيتال جديد به بازسازي خود بپردازند. از جمله ويژگي‌هاي رسانه‌هاي نویبن تکثر و تنوع رسانه‌اي، فرديت فعال و خلاق، تعاملي‌شدن، گستردگي دامنة انتخاب مخاطبان، هم‌گرايي تکنولوژيکي، سرعت و استفاده از فضاهاي مجازي است. نظر به اين ويژگي‌ها و پيامدهاي مثبت و منفي حاصل از آن، به نظر مي‌رسد براي برون‌رفت از تقابل‌هاي حاصل از ديجيتالي‌شدن رسانه‌ها و کارآمدسازي رسانه‌هاي سنتي، راهبردهاي مؤثر مي‌تواند شامل استفاده از ظرفيت‌هاي ذاتي رسانه‌هاي سنتي، بازسازي رسانه‌هاي سنتي در پرتو وجوه مثبت رسانه‌هاي جديد، مشخص‌کردن نقاط آسيب‌پذير در قبال رسانه‌هاي نوین، بالابردن کيفيت توليدات رسانه‌اي و توجه به نيازهاي مخاطبان باشد.

مسلماً عرصة دین نیز یکی از حوزه‌هایی است که مي‌تواند به‌شدت هم متأثر از این فناوري‌ها شود و هم آن را متأثر سازد. دین به عنوان مجموعه‌اي از معارف قدسی و آموزه‌هایی که از عالمی ربانی نزول یافته‌اند، همواره از سنخ پیام بوده و همواره به صورت کتبی، زبانی و رفتاری در اشکال گوناگون و در چرخه‌هاي ارتباطی به شیوه‌هاي متنوعی مبادله شده است. بحث تبلیغ آموزه‌های دینی و تشکیل اجتماعات دینی، ارائة مناسک و مراسم و استحکام پیوندها بین افراد پایبند به یک مذهب، همگی در پرتو رسانه‌ها تداوم می‌یابد. این بحث به این نتیجه خواهد رسيد که با تغییر در رسانه‌ها و شیوه‌های برقراری ارتباط همة موارد مذکور نیز به تغییر و تحول دچار خواهند شد؛ البته باید توجه داشت که تغییر در ماهیت موارد بالا لزوماً به معنای تغییر در ماهیت دین نخواهد بود.

این امر با ورود همه‌جانبة فناوري‌های نوین ارتباطی به‌ویژه اینترنت و ماهواره و رشد بسیار سریع آن در ایران محقق شده؛ اما تحقیقات بسیار اندک و محدودی در زمینة تأثیر این فناوري‌ها بر حوزة دین صورت گرفته است. شاید بتوان دو عامل زیر را مهم‌ترین علل کم‌توجهی به حوزة دین و رسانه‌های نوین ارتباطی برشمرد:

۱. توجه و اتکا بیش از حد در توجه به رسانه‌های سنتی و بزرگی همچون تلویزیون و رادیو برای تبلیغات دینی به نظر می‌رسد که مسئولان را تا حدود زیادی بی‌نیاز و بی‌توجه به این فناوري‌ها ساخته است.
۲. بدبینی نسبت به این فناوري‌ها و به‌ویژه توجه بیش از حد به مقولة آسیب‌های اجتماعی آن و نیز بحث تهدیدهای فرهنگی و امپریالیسم فرهنگی موارد مثبت و کارکردهای بالقوة آن را به‌ویژه در حوزة دین بسیار کم‌رنگ کرده است.

متأسفانه آنجه که در بحث ارتباطات دینی در ایران بیش از هر چیز مد نظر قرار مي‌گیرد، دسترسی به بيشترين مقدار مخاطبان و ارتباط برقرار با این مخاطبان به شکلی یک‌سویه است و در بسیاری موارد این امر باعث نگاهی تنگ‌نظرانه به حوزة فناوري‌های نوین شده اشت. شاید يگانه حوزه‌ای از فناوري‌های نوین که مورد توجه پژوهش‌های دینی قرار گرفته است، حوزة ماهواره است که این امر نیز به علت قرابت آن با تلویزیون است. در مبحث اینترنت و فضای مجازی نیز یا نگاه کاملاً بدبینانه بوده است یا به صورتی خیلی کلی همة این فضا بررسی و تمایز شیوه‌های متفاوت استفاده از این فضا (همچون وبلاگ‌ها، وب‌ها، پادکست‌ها، جوامع مجازی، چت روم‌ها و...) نادیده گرفته شده است. اکثر تحقیقاتی هم که در این باره انجام گرفته، عموماً موضوع دین و نقشی که می‌تواند در آن ایفا کند را مغفول گذاشته است.

به همین دليل در ادامه سعی مي‌شود، اين نکته بررسي شود که با توجه به ویژگی‌هاي فناوري‌هاي نوین ارتباطی، نقشی که این رسانه‌ها (با تأکید بر اینترنت) مي‌توانند بر حوزة دین داشته باشند، چيست. ارتباط دین و رسانه‌ها با توجه به تنوع پیام‌ها و آموزه‌هاي دین، تنوع رسانه‌ها اشکال متنوعی مي‌تواند به خود بگیرد. هریک از رسانه‌هاي گفتاری، نوشتاری، تصویری به تناسب ظرفیت‌ها و محدودیت‌هاي خاص خود آن رسانه راهبردها، سیاست‌ها، نوع و قالب برنامه‌ای، میزان تقاضا، نقش و کارکرد، هدف و انتظارات و نسبت‌هاي متفاوتی با دین دارند.

این فناوري‌ها، همة شاخص‌هاي يك رسانه را دارند؛ مثلاً اينترنت رسانه‌اي است كه به طور هم‌زمان به شما اطلاعات مي‌دهد و از شما اطلاعات مي‌گيرد. (ارتباط يك، دو يا چند نفري با هم). این پتانسیل مي‌تواند در روابط مستقیم و تعاملی بین عالمان دینی و طرح بحث‌ها و تبادلات هم‌زمان بین این نخبگان دینی و سایر مردم بسیار مؤثر واقع شود.
یکی از ويژگي اين فناوري‌ها آن است كه همة كاركردهاي رسانه را دارد؛ يعني هم نوشتاري (مثل كتاب و روزنامه)، هم شنيداري (مثل راديو) و هم ديداري (مثل تلويزيون) است؛ بنابراین هم مي‌توان همة کارکردهای دینی سایر رسانه‌ها را به آن انتقال داد و هم با ترکیب و تلفیق این رسانه‌ها تأثیرپذیری آن را بالا برد.

اين مسئله امكان بازخورد و بحث را ميان کساني كه با فرهنگ‌هاي متفاوت و دور از هم زندگي مي‌كنند، به وجود مي‌آورد. این خصیصه به‌ويژه برای تبلیغ دین و برقراری رابطه با کسانی که خارج از مرزهای یک کشور اسلامی زندگی مي‌کنند و آشنایی چندانی با مبانی و اصول دینی ندارند، بسیار مثمر ثمر واقع مي‌شود.

این فناوري‌ها فارغ از نیاز به استفاده از ابزارهای سنتی ارتباطات بوده و انواع پیام‌های صوتی، نوشتاری و تصویری را منتشر مي‌کند. این امر هم، به معنای کاهش امکانات بسیار سنگین و پیچیده رسانه‌هاي سنتی بوده و هم به معنای از بین بردن محدودیت‌هاي زمانی و مکانی آن است؛ بنابراین، همین خصیصه مي‌تواند بسیاری متون دینی را به صورت هم‌زمان و دسترسی همه جایی و هر زمانی در اختیار کاربران قرار دهد؛ همچنین مي‌تواند دین را برای جلب و جذب مخاطبان جدید یاری کند.

فناوري‌هاي نوین ارتباطی، فضایی تعاملی، سریع، دارای بازخورد فوری و در بعضی موارد بي‌واسطه را برای مخاطبان فراهم مي‌سازد. بازخوردی بودن و تعاملی بودن هم جنبة اثربخشی پیام‌هاي دینی را به دلیل بالارفتن صمیمیت در آن را بالا مي‌برد و هم بازخورد فوری پیام برای سازندگان پیام‌هاي دینی را فراهم مي‌آورد که به طبع برنامه‌ریزی صحیح‌تر برای ساخت پیام‌هاي بعدی را تسهیل مي‌کند.
از سوی دیگر و با توجه به اینکه تجربة دینی نوعی احساس شهودی است که متأثر از ارتباط و جذب مستر پیام‌هاي قدسی شکل مي‌گیرد، رابطة تعاملی در این فضا راحت‌تر و به شکل عمیق‌تری مي‌تواند این حس را در کاربران آن ایجاد کنند.

امکانات و تجهیزاتی که رسانه‌هاي نوین پیش روی مخاطبان قرار مي‌دهند، بسیار متنوع و دارای انعطاف است و یک کاربر مسلط به این رسانه مي‌تواند آرای متنوع و امکانات و ظرفیت‌های رسانه‌اي مختلفی را در اختیار داشته باشد؛ همچنین جستجوگری مخاطب به معنای حضور فعال و نه منعل او در این فضاست؛ به همین دليل یک پیام دینی به صورت هم‌زمان مي‌تواند اشکال متنوع و مختلفی به خود بگیرد و اثربخشی آن را تشدید بخشد.

از سوی دیگر دستیابی گستردة دینداران و علاقه‌مندان به تبلیغ دینی به این رسانه‌ها و ظرفیت‌ها متنوع، امکانات وسیع و روزافزونی را برای پراکنش پیام‌هاي دینی با قرائت‌ها و روایت‌هاي گوناگون اعم از رسمی و غیر رسمی متناسب با نیاز و تقاضای مخاطبان و اقتضائات محیط فراهم ساخته است. رسانه‌هایی همچون اینترنت به تریبونی همگانی برای مبلغان تبدیل شده است و هرکس با توجه به علایق خود از این ظرفیت عظیم برای تبلیغ اندیشه‌ها و برداشت‌هاي دینی خودبه صورتی نامحدود استفاده کند؛ از این رو دستیابی آسان، امکان بهره‌گیری همگانی و تنوع قابلیت‌هاي رسانه‌ای، زمینة پویایی برای رواج فهم‌ها، قرائت‌ها و تفسیرهای گوناگون و متنع از آموزه‌ها و تعالیم دینی را فراهم آورد.

رسانه‌هاي نوین هم ابزار محسوب شده و هم در ماهیت فرهنگی تأثیرگذار است؛ به عبارت دیگر رسانه‌هاي نوین از جنبة ابزاری چون قادر به برقراری صورت‌های مختلف ارتباطی هستند، امکان نشر پیام‌ها را بیشتر دارا مي‌باشند. این توان نیز از خواسته‌ها و تمایلات هر محقق و مبلغ دینی است. در واقع این محیط و فضای جدید جایگاه و مکانی ویژه برای خلق یک متن جدید دینی را تولید مي‌کنند، جایگاهی متفاوت و گاه نوین که نمادهای جدید تقدس را با ظرفیت‌ها و معانی جدیدی مي‌آفریند.

رسانه‌هاي نوین هویت‌سازند، ماهیت رسانه‌هاي نوین ارتباطی به گونه‌اي فراتر از محتوای پیام و به نوعی خود پیام مي‌باشد. این امر از ویژگی‌هاي کلیدی هر رسانه است که ادعای دینی بودن دارد؛ به عبارت دیگر این رسانه‌ها به علت نهادزدایی و تخصص‌زدایی از رسانه‌ها، این پیام‌ها را بسیار محلی کرده و انسان احساس نزدیکی و هویت بیشتری با این پیام‌ها و خود رسانه دارد و این امر در شکل‌دهی به بخشی از هویت، یعنی هویت دینی مي‌تواند بسیار مثمر ثمر واقع شود.

رسانه‌هاي نوین نسبت به رسانه‌هاي دیگر (تلویزیون و رادیو) دارای ظرفیت و توان بیشتری است. در این رسانه امکان ارتباط سریع، جهان‌گستر، دوطرفه متنوع فراهم است؛ به همین دليل مي‌تواند بخش درخور توجهی از مردم و به‌ویژه قشر جوان (به این دلیل که اکثر استفاده‌کننده‌هاي این رسانه‌ها قشر جوان هستند) را در معرض تعالیم دینی مورد اعتقاد و به ویژه تعالیمی که با مسائل روزمرة زندگی اجتماعی آنها ارتباط تنگاتنگ دارد و مي‌تواند به بخشی از نیازهای آنان پاسخ مي‌گوید قرار دهد.