کد مطلب : ۱۴۶۳۴
نگاهی گذرا به سبک زندگی دینی در ایام محرم
فرهنگ عاشورایی
محمد رضا زائری
مردم‌شناسی:
مقدمه:
وقتی از سبک زندگی سخن مي‌گوییم، در حال مطالعة فرهنگ هستیم و فرهنگ یعنی زندگی در همة ابعاد و شئونش؛ زندگی واقعی و عینی دور از بحث‌هاي نظری و تئوریک یا علایق و آرمان‌ها؛ پس کسی که به مطالعه و پژوهش در فرهنگ عمومی و به طور مشخص سبک زندگی مي‌پردازد، ناگزير باید خود را از موضوع مطالعه دور کند و با رویکردی غیرجانبدارانه به بررسی و گزارش –و بعدها تحلیل- آنچه مي‌بیند، اقدام کند و این مهم به مطالعه و تحقیق جدی نیاز دارد.
واقعیت این است که به دلایل گوناگون نه‌فقط مطالعه و پژوهش آکادمیک و علمی بلکه حتی گزارش رسانه‌اي و خبریِ ما در ایران نیز در این زمینه بسیارکم و اندک و به طور خاص در حوزة سبک زندگی دینی و ابعاد و زمینه‌هاي مختلف آن این‌گونه بررسی‌ها بسیار کمتر است. امید که نشریاتی چون این ماهنامه بتوانند این خلأ را تا اندازه‌اي پر کنند.
شاید توجه به چنین موضوعاتی برای من بیشتر از زمانی جدی شد که اهتمام غریب بعضی استادان و پژوهشگران خارجی را نسبت به خوراک و پوشاک و سنت‌ها و عادات مردم عادی دیدم؛ مردم‌شناسان و جامعه‌پژوهانی که رفتارهای روزمرة مردم کوچه و خیابان را موضوع یک پروژة تحقیقاتی مهم مي‌بینند و آنها را بسیار جدی بررسی و مطالعه مي‌کنند.
وقتی جامعه‌شناس و پژوهشگر معاصر فرانسوی «سابرینا میروان» مدتی طولانی دربارة عادات و رفتارهای مذهبی مردم تهران در نیمه شعبان از من مي‌پرسید و حتی دربارة چگونگی برگزاری مراسم دعای ندبه یا نوع پذیرایی از شادمانان میلاد امام عصر (ع) و جزئیاتی از این دست توجه و دقت نشان مي‌داد و یادداشت برمی‌داشت با خود مي‌اندیشیدم، چرا ما خودمان نسبت به بررسی و مطالعه فرهنگ عمومی و به ويژه زندگی دینی این‌قدر جدی نیستیم.
بعدها که کتاب مهم او دربارة اصلاحات شیعی (حرکـ‹ الإصلاح الشیعي – ترجمه هیثم الأمین) را دریافت و فصل مربوط به عزاداری محرم را تورق کردم، دیدم با همین دقت به عزاداری شیعیان در عزای امام حسین (ع) پرداخته است.
وی قبل از پرداختن به موضوع در ابتدای فصل ششم کتاب خود چنین مي‌نویسد:
«مصیبت کربلا که امام سوم و اهل بیتش در آن به شهادت رسیدند، به شکلی از اشکال اسطوره و حماسه‌اي بود که تشیع بر بنیان آن سامان یافت؛ چراکه حافظة تشیع را شکل داد و به این جماعت یک گذشتة مشترک بخشید و ریشة آن را در عمق تاریخ دوانید، بلکه بالاتر از این، نمونه‌اي ارائه کرد تا بدان اقتدا کنند و مجموعه‌اي از آيین‌ها را صورت داد که خصوصیت‌هاي اعتقادی شیعة امامیه را شکل بخشید.
این آيین‌ها هر سال در مراسم منظمی یادآوری مي‌شوند تا شیعیان بدین ترتیب با امامان خود تجدید عهد کنند و بدین ترتیب مفهوم امامت در دسترس فهم و حس مخاطب عام قرار مي‌گیرد. به جز مراسم ساليانه در مناسبت‌هاي مختلف همچنان این موضوع را یادآوری مي‌کنند و البته این موضوع اختصاص به روحانیان هم ندارد؛ چراکه کسی مانند علی شریعتی هم که روحانی نبود، از آن بهره برد.»
وی سپس به توصیفات دقیق موجود در سفرنامه‌هاي مختلف به‌ويژه بعد از دورة صفویه اشاره و نمونه‌هايي را بررسی مي‌کند.
(توجه به این نکته هم لازم است که نظر به استقرار علمای شیعة لبنان در اصفهان و انتشار بسیاری عادات و آداب شیعی از این شهر با موقعیت تاریخی اصفهان در این‌گونه مطالعات مي‌تواند به عنوان عامل مهمي مورد توجه باشد.)
***
در آثار و نوشته‌هاي مختلف منتشرشده دربارة ایران نیز نمونه‌هاي مختلفی از این دست دیده مي‌شود. از آثار پژوهشی و علمی اجتماعی و فرهنگی تا سفرنامه‌ها یا گزارش‌هاي رسانه‌اي یا آلبوم‌هاي عکس منتشرشده موارد مختلفی دیده مي‌شود که جای بررسی و مطالعه دارد.
«سینتیا هلمز» همسر سفیر آمریکا در تهران (۱۹۷۲- ۱۹۷۶) در کتابی که دربارة ایران نوشته، به طور مشخص دربارة محرم و عزاداری‌ها سخن گفته و از مهر نماز (از تربت کربلا) تا دسته‌هاي زنجیرزنی دهة اول محرم یاد کرده است. شاید در اینجا یادآوری این نکته مناسب باشد که نخستین ایستگاه در بررسی روابط ایران و آمریکا از کشته‌شدن کاردار آمریکا در تهران به دست مردمی شروع مي‌شود که شنیده بودند، او در سقاخانه امام حسین (ع) زهر ریخته است و جالب اینجاست که او به عنوان عکاس مجلة «نشنال جئوگرافیک» دقیقاً در حال عکس‌برداری از همین عادات و آداب عاشورایی مردم ایران بوده است.
به هر حال این یادداشت مختصر و نگاه گذرا هم بدون اینکه ادعایی در این زمینه داشته باشد، مي‌کوشد تا راهی در این زمینه بگشاید و مدخلی بر اهتمام جدی‌تر پژوهشگران و نویسندگان حوزة مطالعات اجتماعی به این موضوع باشد. باید در اینجا ازهمه عالمان و بزرگانی یاد کنیم که در طول تاریخ این فرهنگ کربلایی را شکل داده‌اند؛ به‌ویژه امام خمینی رضوان الله علیه که با اهتمامی خاص بزرگداشت عاشورا را ترویج کرد و همگان را فرمان داد که «این محرم و صفر را زنده نگهدارید» و به همه یادآور شد که «ما هر چه داریم از محرم است.»
عنوان یادداشت را برای ادای احترام به مرحوم عبدالحسین فرهنگ –بنیانگذار شب‌های شعر عاشورا در شیراز– از نام ایشان وام گرفته‌ام، بدان امید که بتوانم به‌زودی یادداشت‌هاي ناتمام خود دربارة آن شخصیت بزرگ را پس از سال‌ها سامان دهم و اندکی از حق آن خادم راستین مکتب عاشورا را ادا کنم و قدری از شیوه‌هاي خاص و درس‌آموز آن بزرگوار در زنده‌داشتن عاشورا بنویسم.
در این نگاه گذرا کوشیده‌ام تا کلیة رفتارها و نشانه‌ها و عادات و آدابی که در ایام محرم در یک زندگی دینی –در خانواده‌هاي ایرانی معاصر– دیده مي‌شود، فهرست کنم. متأسفانه در هنگام نگارش این یادداشت نه فرصت لازم را در اختیار دارم و نه منابع مورد نیاز در دسترس هستند؛ از این‌رو باید این نسخه از مقاله را تا زمان کامل‌ترشدن آن نسخه صفر تلقی کرد.
در این یادداشت طبیعتاً به سه موضوع اشاره نشده است: اولاً «تعزیه و نمایش‌هاي آيینی و پرده‌خوانی» و ثانیاً «آيین‌هاي گوناگون عزاداری در مناطق مختلف مثل نخل‌گردانی و...» و ثالثاً «موضوع قمه‌زنی و زنجیرزنی با زنجیرهای دارای تیغ» چراکه این موضوعات خود عناوین مستقلی هستند که باید در جای خود مورد توجه قرار گیرند.
تأثیرپذیری فرهنگ عامه از محرم و عزاداری هم در عرصه‌هاي متنوعی درخور بررسی است که در این نگاه گذرا بدان‌ها پرداخته نشده؛ مانند جوک‌ها و لطیفه‌هايي که دارای عنصری از مفهوم عزاداری محرم هستند یا اصطلاحات و ضرب‌المثل‌هايي که در واقع این امتداد را نشان مي‌دهند «دیوانه شود محرم در ماه محرم... در ماه صفر هم، ۱۰ ماه دگر هم» یا تعابیر رایج در فرهنگ عامه مانند: «زد به صحرای کربلا، هر چه روضه خواندیم اشکش در نیامد، بالای منبر برود پایین نمي‌آید و...»
در بسیاری مناطق نیز عرضة کالاها و محصولات مذهبی خاص ماه محرم در فروشگاه‌های عمومی مانند عرضة لباس مشکی یا فروشگاه‌های مخصوص مانند لوازم مختلفی مثل طبل و سنج و زنجیر و پرچم و... درخور توجه است.
موضوعات مختلف این بحث را در سه بخش اصلی ذکر کرده‌ایم که بدون هیچ ترتیب خاص تقدیم مي‌کنیم:
الف) خوردن و آشامیدن:
غذای نذری، غذای هيئت، قیمة امام حسین (ع)، بردن غذا برای تبرک و برای شفای مریض (داستان‌هاي مختلفی که در این زمینه نقل مي‌شود و بدان باور دارند؛ مانند اینکه هيئتی(در میدان قیام تهران) هر سال غذای مشخصی را طبخ مي‌کردند و یک سال که برنامه را عوض کردند، غذا خراب شد و تا دو سال همین اتفاق افتاد و زمانی که برنامة ثابت اجرا شد، مشکل حل گردید.)
ذکر نام امام حسین (ع) هنگام نوشیدن آب و حتی تعلیم این موضوع به کودکان
اهتمام و اعتقاد به سقایت (در تأسی به قمر بنی هاشم) و آب‌رساندن به تشنگان با این نیت
مراعات کسی که آب مي‌خورد (مگر شمری؟) حتی در بازی‌هاي کودکانه و قبح منع آب حتی از دشمن
نذرکردن براي توزیع و پذیرایی از رهگذران و مردم در مناطق عمومی با شربت و پذیرایی صلواتی در دهة اول محرم به‌ويژه شب عاشورا
خودداری از خرید و مصرف شیرینی و آجیل در ماه محرم (اظهار شادی و سرور) به‌ويژه شب‌هاي تاسوعا و عاشورا
تلاش برای کمتر غذاخوردن و نوشیدن به‌ويژه در روز عاشورا
اهتمام به نپختن غذا در منزل در روز عاشورا و خوردن ناهار هيئت (قیمة امام حسین (ع))
پذیرایی با نان شیرینی‌هاي خاصی که کمتر شیرین هستند و با مجالس جشن مناسبت ندارند؛ مانند کیک یزدی یا شیرینی سپهسالاری (در مناطقی مانند جنوب لبنان کعک عباس (کیک، نان شیرینی حضرت عباس (ع)) دارند.)
پذیرایی با ساندویچ‌هاي خانگی نان و پنیر و سبزی (معمولاً با نان سنگک) که بسیاری به عنوان تبرک با خود مي‌برند.
پذیرایی با عدسی برای صبحانه (در خواص عدس به اثر آن در رقت قلب و تسهیل گریه اشاره مي‌شود.)
پذیرایی صبحانه در مراسم عزاداری محل کار یا مدرسه (البته برای دانش‌آموزان خردسال این موضوع اهمیت بیشتری دارد و شوق صبحانه‌خوردن با بچه‌ها در مدرسه و تغییر برنامة یکنواخت روزانه انگیزة بیشتری برای حضور در مراسم عزاداری ایجاد مي‌کند / شکل‌گیری هيئت‌هاي دانش‌آموزی و برنامة هفتگی ثابت در طول سال)
پذیرایی با چای و اهمیت توجه به این موضوع و نقش سماور و چای مجلس عزا و نذر بسیاری مردم برای تقدیم قند و چای (و باور جدی بسیاری به ارزش و قداست این مسئولیت و منصب در تشکیلات هيئت مذهبی)
ب) پوشاک و دکوراسیون و ظاهر:
لباس مشکی (لباس عزا) که گاه مدل خاصی هم دارد، بلندتر از پیراهن‌هاي معمول با آستین بدون دکمه و بدون یقه و گاه با پشت باز برای زنجیرزنی. بسیاری به قداست این لباس عقیده دارند (وصیت مرحوم آیت‌الله نجفی مرعشی برای دفن پیراهن عزا با جنازه‌شان در قبر)
نصب پارچه‌ها و پرچم‌هاي مشکی و رنگی با شعارهای خاص برای اعلام عزا (نقل مرحوم علامه طباطبایی که این پارچه‌هاي مشکی روز قیامت شفاعت مي‌کنند)
انداختن شال عزا به گردن (معمولاً مشکی و برای سادات سبزرنگ)
در ایام عزا بسیاری جوانان تمایل بیشتری نسبت به سایر ایام سال به انداختن چفیه در گردن نشان مي‌دهند.
استفاده از پیشانی‌بند در هنگام عزاداری (با شعارهایی مانند لبیک یا حسین، یا ابالفضل، یا سیدالشهدا) / گاه فقط یک نوار پارچه‌اي سیاه یا سبز بدون نوشته است.
بسیاری تسبیح تربت به گردن مي‌اندازند یا پلاک‌هاي سربازی با حکاکی «یا حسین، یا زینب، یا ابوالفضل و...» (که مانند چفیه و پیشانی‌بند نوعی نماد دفاع مقدس هم هست.)
استفاده از مچ‌بند در هنگام عزاداری به عنوان یک نماد با همان کارکرد پیشانی‌بند (گاه حتی مسی با حکاکی شعارهای مذهبی) و گاه بدون شعار (و گاه استفاده در طول ایام سال نظیر یک نوار پارچه‌اي سبز در مچ دست که نماد کودکان و نوجوانان شیعة لبنانی است)
در دست کردنِ انگشتر عقیق با حکاکی نام اباعبدالله (ع) یا عبارات خاص این ایام مانند یا حسین و...
به‌تازگي نصب به سینه با نشانه‌ها و نمادها مثل پنجه (اشاره به کف دست و انگشتان حضرت ابوالفضل (ع)) یا عبارات یا حسین و... / معمولاً طلایی و نقره‌اي / روی سینه یا یقة کت و پالتو
خاک و گل بر سر و شانه مالیدن در روز عاشورا به نشانة نهایت سوگواری
کفن‌پوشیدن به معنای فدایی‌بودن (بأبي انت و أمی...) در عزاداری
درآوردن کفش و جوراب و عزاداری با پای برهنه در ظهر عاشورا (نقل از مرحوم کاشف‌الغطا که در پاسخ به پرسش دیگران فرموده بود: «من امام زمان (عج) را با این هيئت مشاهده کردم.»)
با پای پیاده به زیارت کربلا رفتن با پای برهنه به حرم داخل شدن
نتراشیدن ریش در ایام عزا
استفاده‌نکردن از رنگ‌های شاد در لباس و پوشش (استفاده از رنگ‌های تیره در مانتوی خانم‌ها)
گاه دیده شده، خانم‌هايي که معمولاً چادر نمي‌پوشند، در این ایام و برای حضور در مجالس عزاداری از چادر استفاده مي‌کنند.
استفاده از برچسب‌هاي مختلف حاوی تصاویر و شعارهای عاشورایی روی سطوح مختلف مانند کیف و کلاسور یا در و دیوار و وسایل منزل مانند یخچال یا وسایل شخصی مانند کامپیوتر با کارکرد پوستر و قاب عکس
نصب و برافراشتن پرچم‌هاي کوچک مذهبی روی آنتن ماشین / رنگ‌کردن شیشة پشت ماشین با شعارهای عاشورایی (در بعضی مناطق جوانانی دیده شده‌اند که در معابر عمومی از صاحب خودرو اجازه مي‌گیرند که با رنگ‌های قابل شست‌وشو پشت شیشة خودرو شعار عاشورایی بنویسند.) / نصب پرچم روی سطح جلویی خودرو / نصب آویز‌هاي عاشورایی به آینة جلوی ماشین
دکوراسیون معمول مجالس سوگواری با پتو و پشتی ترکمن برای نشستن و تکیه‌دادن مهمانان
استفاده از دستمال پارچه‌اي خاص برای گریه و پاک‌کردن اشک (مانند آنچه از امام خمینی (ره) مشاهده مي‌شد) گرچه برخی عقیده دارند پاک‌نکردن اشک با دستمال و مالیدن اشک به صورت باعث ازدیاد آبرو مي‌شود و... وصیت برخی به دفن این دستمالِ ثابت به هنگام مرگشان در کفن
لباس عربی به تن کودکان و شیرخواران‌کردن به نیت بیمه‌کردن آنان (اشاره به حضرت علی اصغر (ع)) و حاضرکردن آنان در مراسم عزاداری با این لباس و تزيینات همراه آن (چیزی شبیه درست‌کردن گهواره یا حاضرکردن عروسک در اشاره به حضرت رقیه (س)) تفهیم این مفهوم به کودکان: (نقل از کسی که مادرم شام غریبان همه بالش‌ها را جمع مي‌کرد و چند پاره آجر مي‌آورد و مي‌گفت: «امشب هر که مي‌خواهد بخوابد روی آجرها سر بگذارد. امشب شبی است که بچه‌هاي پیغمبر (ص) در بیابان آواره‌اند.» و به این ترتیب این حس را تا پایان عمر در ما زنده نگه داشت و نقل دیگری که من هنوز گریه‌ها و برسرزدن پدرم را فراموش نمي‌کنم که مرا در خردسالی به آغوش مي‌گرفت و به مجلس عزاداری مي‌برد و از این دست است شیردادن مادران به نوزادان در مجالس سوگواری در حالی که هاي‌های مي‌گریند / مادرم از مهر علی شیر داد... بر دهنم نام محمد نهاد)
نصب تابلوی شعارها و جملات مربوط به محرم و کربلا و قاب عکس حرم مطهر سیدالشهدا (ع) و قمر بنی هاشم یا شمایل و تصویرهای منسوب به آن بزرگواران
استفاده از این تصاویر و شعارها و نمادها در اشکال مختلفی مثل آویز جلوی آینة ماشین، اسکرین سیور کامپیوتر و لپ‌تاپ، وال پیپر موبایل (همین طور است استفاده از نغمه‌هاي مداحی یا موسیقی‌هاي خاص عزاداری برای زنگ موبایل یا استفاده از اذان ترکیبی محمدرضا علیقلی برای ایام محرم یا ظهر روز عاشورا)
ج) آداب و عادات:
سلام‌دادن بعد از نماز به سمت کربلا و حرم مطهر سیدالشهدا (ع) با قراردادن دست راست روی سینه به نشانة احترام (در لبنان عادت دارند دست راست را بالا مي‌آورند و کف دست را رو به جهت قبله مي‌گیرند که نوعی تجدید عهد و پیمان‌بستن و نمایش نظامی و رسمی را تداعی مي‌کند.)
سینه‌زنی، مهم‌ترین و ساده‌ترین شکل اظهار سوگواری و عزاداری بر مصیبت کربلا (که گاه کودکان از خردسالی فرا مي‌گیرند و با لحن و ریتم مناسب آن دست‌ها را بر سینه مي‌زنند / نقل از رزمنده‌اي در حال بیهوشی در بیمارستان صحرایی که بر سینه مي‌زده و «یا حسین، یا حسین» مي‌گفته است.)
گریه‌کردن (اشک بر مصیبت کربلا حتی به اندازة بال مگس آمرزندة گناهان است)
تلاش برای گریاندن دیگران با ذکر مصیبت و یادآوری فاجعة کربلا (باور به اهمیت ثواب این عمل و فضیلت بسیار آن)
تظاهر به گریه در مجالس سوگواری و حفظ ظاهر با قراردادن دست به روی پیشانی و سر به زیرانداختن یا ادای گریه درآوردن به جای بی‌اعتنایی و رفتار غیر مناسب (در احترام به فضای عمومی مجلس زمانی که عزادار گریه نمي‌کند یا احساس گریه و اشک ندارد.)
برپایی مجالس (حتی در حد کم و مجالس مختصر / نقل از یک دیپلمات ایرانی که در محل مأموریت او هیچ‌کس مسلمان شیعه نبوده است و ناچار پارچه‌اي مشکی پیدا مي‌کند و به دیوار مي‌زند و همسر و فرزندش را زیر آن مي‌نشانند و خود به ذکر حسین حسین مي‌پردازد.) بسیاری از مجالس خانگی در این ایام برپا مي‌شود و نقش بسیار مهمی در ترویج فرهنگ دینی دارد (نقل از یک مسافر تاکسی که در نوجوانی گاه به گناه و مصرف مشروبات الکلی مبتلا مي‌شدم و چون در منزل روضة ماهانه داشتیم و خجالت مي‌کشیدم با آن حال در مجلس حاضر شوم، به پشت بام مي‌رفتم و از آنجا مي‌گریستم و توبه مي‌کردم) نیز بسیاری مجالس دهگی و هفتگی و ماهانه با شور و حال محرم شکل مي‌گیرد و ادامه مي‌یابد.
راه‌اندازی هيئت‌هاي کودکان و نوجوانان با ویژگی‌هاي خاص (معمولاً تمرین مشارکت اجتماعی و برعهده گرفتن نقش‌هايي مانند مدیریت هيئت، مداحی، پذیرایی) و راه‌اندازی دسته‌هاي سینه‌زنی و زنجیرزنی.
جمع‌آوری تبرعات و کمک‌هاي مالی از علاقه‌مندان برای برپایی مجالس عزا (معمولاً این کار برای مجالس نوجوانان و طی چاپ و تقدیم قبض‌هاي دریافت کمک‌هاي مردمی در محله یا مجتمع مسکونی و خانواده‌هاي بزرگ صورت مي‌گیرد.)
نذرکردن براي برپایی مجلس یا نذر خاص برای قرائت روضه یا حتی قرائت مصیبت مشخص مثل نذر برای روضة وداع حضرت زینب (س) یا...
احترام به عزاداران امام حسین (ع) (نمونه‌اش کفش جفت‌کردن برای مهمانان هيئت‌ها و عقیده بسیاری به تقدس این کار و منصب)
خدمت‌کردن در مجالس عزاداری و به طور خاص شستن ظروف هيئت پس از پایان عزاداری (در حال حاضر استفاده از ظرف‌هاي یک‌بار مصرف رایج شده است.)
احترام به روضه‌خوان و مداح و منبری مجلس عزا و احترام به وسايل مجالس مانند منبر عزای امام حسین (ع) (در اصفهان کسی هست که نقل مي‌کنند در جوانی شبی از مجلس شراب برمی‌گردد و با دیدن منبری مجلس عاشورا به یاد مي‌آورد، ایام محرم است و به زور منبری را مجبور مي‌کند در کوچه برایش روضه بخواند و هنگامی که آن‌کس نبودن منبر را بهانه مي‌کند، جوان بر زمین زانو مي‌زند و از منبری مي‌خواهد روی او بنشیند. آن روحانی مي‌گوید: «من روضه مي‌خواندم و او در زیر من مي‌گریست و همان شب خواب دیدم که در قیامت او را منبر امام حسین (ع) خطاب مي‌کنند.»)
نام‌گذاری نوزادی که به طور خاص در این ایام متولد مي‌شود؛ به نام‌هايي چون حسین و عباس و زینب و عبدالحسین و غلام‌عباس
شروع‌نکردن به کارهای مهم یا خرید و فروش ملک و خودرو یا اقدام به ازدواج نکردن یا ترک شغل و تجارت در این ایام به‌ويژه روز عاشورا با عقیده به اینکه چنین اموری در این روز یُمن و برکت ندارد.
ختم قرآن در ماه محرم و هدیة ثواب آن به سیدالشهدا (ع) یا اهل بیت و اصحاب آن حضرت
ذکر مصیبت امام حسین (ع) در مجالس سوگواری درگذشتگان به نیت بهره‌بردن میت از ثواب گریه بر مصیبت کربلا
روضه‌خوانی بر سر جنازة میت و هنگام غسل و قبل از دفن و هنگام دفن (وصیت دیگر مرحوم آیت‌الله نجفی مرعشی این بود که یک سر عمامه او را به تابوت و سر دیگر را به منبر عزاداری ببندند و روضه بخوانند.)
زیارت از راه دور معمولاً با زیارت عاشورا یا زیارت وارث (برای کسانی که شرایط زیارت حضوری کربلا را ندارند.) این عادت برای بعضی در همة روزهای سال تکرار مي‌شود و بعضی در ایام محرم و دهة اول بدان مي‌پردازند و برخی در روز عاشورا زیارت عاشورا را با صد لعن و صد سلام قرائت مي‌کنند.
زیارت امام‌زاده‌ها و مزار اولیای خدا توسط کسانی که امکان حضور در کربلا در ایام محرم را ندارند.
تحیت با اشاره به مصیبت سیدالشهدا (ع) در سلام و علیک کردن با دیگران در این ایام / عباراتی مانند: سلام بر حسین، عزاداری‌هایتان قبول و... معمول‌تر است.
لعن و نفرین قاتلان سیدالشهدا (ع) در برخورد و ملاقات با دیگران / عبارت بر یزید لعنت متعارف است.
سجده بر تربت امام حسین (ع) و ذکرگفتن با تسبیح تربت (استفاده از تربت منحصر به نماز نیست، بسیاری مردم تربت را به تبرک همیشه با خود حمل مي‌کنند، کام نوزاد را با آن مي‌گشایند و بر زبان میت مي‌گذارند.)
گوش‌دادن به سی دی‌ها و نوارهای صوتی عزاداری و سخنرانی و مداحی / مقتل امام حسین (ع) در این ایام بیشتر رایج مي‌شود و به جز استفاده از برنامه‌هاي رادیو و تلویزیون بسیاری مردم در ماشین خود یا محل کار یا منزل این نوارها را بیشتر استفاده مي‌کنند.
مراقبت نسبت به گناه و رفتارهای ناشایست و ترک بسیاری محرمات به احترام عزای امام (ع) (نقل‌هاي مختلف از ترک مشروبات الکلی طی ۱۰ روز اول محرم و دورشدن از سقاخانه در زمان طهارت‌نداشتن تا امتناع یک روزنامة ایرانیان مهاجر در کانادا ازچاپ آگهی ثابت یک کاباره در روز عاشورا)
اعلام تعطیلی سینما و تئاترها در ایام عزاداری (به‌ويژه تاسوعا و عاشورا) با نصب پارچة مشکی به جای تصاویر فیلم بر سردر سالن سینما یا تئاتر
مراقبت‌هاي اخلاقی عمومی و تلاش برای تغییر و تحسین رفتار شخصی به احترام فضای معنوی ایام عزاداری
مقدمه:
وقتی از سبک زندگی سخن مي‌گوییم، در حال مطالعة فرهنگ هستیم و فرهنگ یعنی زندگی در همة ابعاد و شئونش؛ زندگی واقعی و عینی دور از بحث‌هاي نظری و تئوریک یا علایق و آرمان‌ها؛ پس کسی که به مطالعه و پژوهش در فرهنگ عمومی و به طور مشخص سبک زندگی مي‌پردازد، ناگزير باید خود را از موضوع مطالعه دور کند و با رویکردی غیرجانبدارانه به بررسی و گزارش –و بعدها تحلیل- آنچه مي‌بیند، اقدام کند و این مهم به مطالعه و تحقیق جدی نیاز دارد.
واقعیت این است که به دلایل گوناگون نه‌فقط مطالعه و پژوهش آکادمیک و علمی بلکه حتی گزارش رسانه‌اي و خبریِ ما در ایران نیز در این زمینه بسیارکم و اندک و به طور خاص در حوزة سبک زندگی دینی و ابعاد و زمینه‌هاي مختلف آن این‌گونه بررسی‌ها بسیار کمتر است. امید که نشریاتی چون این ماهنامه بتوانند این خلأ را تا اندازه‌اي پر کنند.
شاید توجه به چنین موضوعاتی برای من بیشتر از زمانی جدی شد که اهتمام غریب بعضی استادان و پژوهشگران خارجی را نسبت به خوراک و پوشاک و سنت‌ها و عادات مردم عادی دیدم؛ مردم‌شناسان و جامعه‌پژوهانی که رفتارهای روزمرة مردم کوچه و خیابان را موضوع یک پروژة تحقیقاتی مهم مي‌بینند و آنها را بسیار جدی بررسی و مطالعه مي‌کنند.
وقتی جامعه‌شناس و پژوهشگر معاصر فرانسوی «سابرینا میروان» مدتی طولانی دربارة عادات و رفتارهای مذهبی مردم تهران در نیمه شعبان از من مي‌پرسید و حتی دربارة چگونگی برگزاری مراسم دعای ندبه یا نوع پذیرایی از شادمانان میلاد امام عصر (ع) و جزئیاتی از این دست توجه و دقت نشان مي‌داد و یادداشت برمی‌داشت با خود مي‌اندیشیدم، چرا ما خودمان نسبت به بررسی و مطالعه فرهنگ عمومی و به ويژه زندگی دینی این‌قدر جدی نیستیم.
بعدها که کتاب مهم او دربارة اصلاحات شیعی (حرکـ‹ الإصلاح الشیعي – ترجمه هیثم الأمین) را دریافت و فصل مربوط به عزاداری محرم را تورق کردم، دیدم با همین دقت به عزاداری شیعیان در عزای امام حسین (ع) پرداخته است.
وی قبل از پرداختن به موضوع در ابتدای فصل ششم کتاب خود چنین مي‌نویسد:
«مصیبت کربلا که امام سوم و اهل بیتش در آن به شهادت رسیدند، به شکلی از اشکال اسطوره و حماسه‌اي بود که تشیع بر بنیان آن سامان یافت؛ چراکه حافظة تشیع را شکل داد و به این جماعت یک گذشتة مشترک بخشید و ریشة آن را در عمق تاریخ دوانید، بلکه بالاتر از این، نمونه‌اي ارائه کرد تا بدان اقتدا کنند و مجموعه‌اي از آيین‌ها را صورت داد که خصوصیت‌هاي اعتقادی شیعة امامیه را شکل بخشید.
این آيین‌ها هر سال در مراسم منظمی یادآوری مي‌شوند تا شیعیان بدین ترتیب با امامان خود تجدید عهد کنند و بدین ترتیب مفهوم امامت در دسترس فهم و حس مخاطب عام قرار مي‌گیرد. به جز مراسم ساليانه در مناسبت‌هاي مختلف همچنان این موضوع را یادآوری مي‌کنند و البته این موضوع اختصاص به روحانیان هم ندارد؛ چراکه کسی مانند علی شریعتی هم که روحانی نبود، از آن بهره برد.»
وی سپس به توصیفات دقیق موجود در سفرنامه‌هاي مختلف به‌ويژه بعد از دورة صفویه اشاره و نمونه‌هايي را بررسی مي‌کند.
(توجه به این نکته هم لازم است که نظر به استقرار علمای شیعة لبنان در اصفهان و انتشار بسیاری عادات و آداب شیعی از این شهر با موقعیت تاریخی اصفهان در این‌گونه مطالعات مي‌تواند به عنوان عامل مهمي مورد توجه باشد.)
***
در آثار و نوشته‌هاي مختلف منتشرشده دربارة ایران نیز نمونه‌هاي مختلفی از این دست دیده مي‌شود. از آثار پژوهشی و علمی اجتماعی و فرهنگی تا سفرنامه‌ها یا گزارش‌هاي رسانه‌اي یا آلبوم‌هاي عکس منتشرشده موارد مختلفی دیده مي‌شود که جای بررسی و مطالعه دارد.
«سینتیا هلمز» همسر سفیر آمریکا در تهران (۱۹۷۲- ۱۹۷۶) در کتابی که دربارة ایران نوشته، به طور مشخص دربارة محرم و عزاداری‌ها سخن گفته و از مهر نماز (از تربت کربلا) تا دسته‌هاي زنجیرزنی دهة اول محرم یاد کرده است. شاید در اینجا یادآوری این نکته مناسب باشد که نخستین ایستگاه در بررسی روابط ایران و آمریکا از کشته‌شدن کاردار آمریکا در تهران به دست مردمی شروع مي‌شود که شنیده بودند، او در سقاخانه امام حسین (ع) زهر ریخته است و جالب اینجاست که او به عنوان عکاس مجلة «نشنال جئوگرافیک» دقیقاً در حال عکس‌برداری از همین عادات و آداب عاشورایی مردم ایران بوده است.
به هر حال این یادداشت مختصر و نگاه گذرا هم بدون اینکه ادعایی در این زمینه داشته باشد، مي‌کوشد تا راهی در این زمینه بگشاید و مدخلی بر اهتمام جدی‌تر پژوهشگران و نویسندگان حوزة مطالعات اجتماعی به این موضوع باشد. باید در اینجا ازهمه عالمان و بزرگانی یاد کنیم که در طول تاریخ این فرهنگ کربلایی را شکل داده‌اند؛ به‌ویژه امام خمینی رضوان الله علیه که با اهتمامی خاص بزرگداشت عاشورا را ترویج کرد و همگان را فرمان داد که «این محرم و صفر را زنده نگهدارید» و به همه یادآور شد که «ما هر چه داریم از محرم است.»
عنوان یادداشت را برای ادای احترام به مرحوم عبدالحسین فرهنگ –بنیانگذار شب‌های شعر عاشورا در شیراز– از نام ایشان وام گرفته‌ام، بدان امید که بتوانم به‌زودی یادداشت‌هاي ناتمام خود دربارة آن شخصیت بزرگ را پس از سال‌ها سامان دهم و اندکی از حق آن خادم راستین مکتب عاشورا را ادا کنم و قدری از شیوه‌هاي خاص و درس‌آموز آن بزرگوار در زنده‌داشتن عاشورا بنویسم.
در این نگاه گذرا کوشیده‌ام تا کلیة رفتارها و نشانه‌ها و عادات و آدابی که در ایام محرم در یک زندگی دینی –در خانواده‌هاي ایرانی معاصر– دیده مي‌شود، فهرست کنم. متأسفانه در هنگام نگارش این یادداشت نه فرصت لازم را در اختیار دارم و نه منابع مورد نیاز در دسترس هستند؛ از این‌رو باید این نسخه از مقاله را تا زمان کامل‌ترشدن آن نسخه صفر تلقی کرد.
در این یادداشت طبیعتاً به سه موضوع اشاره نشده است: اولاً «تعزیه و نمایش‌هاي آيینی و پرده‌خوانی» و ثانیاً «آيین‌هاي گوناگون عزاداری در مناطق مختلف مثل نخل‌گردانی و...» و ثالثاً «موضوع قمه‌زنی و زنجیرزنی با زنجیرهای دارای تیغ» چراکه این موضوعات خود عناوین مستقلی هستند که باید در جای خود مورد توجه قرار گیرند.
تأثیرپذیری فرهنگ عامه از محرم و عزاداری هم در عرصه‌هاي متنوعی درخور بررسی است که در این نگاه گذرا بدان‌ها پرداخته نشده؛ مانند جوک‌ها و لطیفه‌هايي که دارای عنصری از مفهوم عزاداری محرم هستند یا اصطلاحات و ضرب‌المثل‌هايي که در واقع این امتداد را نشان مي‌دهند «دیوانه شود محرم در ماه محرم... در ماه صفر هم، ۱۰ ماه دگر هم» یا تعابیر رایج در فرهنگ عامه مانند: «زد به صحرای کربلا، هر چه روضه خواندیم اشکش در نیامد، بالای منبر برود پایین نمي‌آید و...»
در بسیاری مناطق نیز عرضة کالاها و محصولات مذهبی خاص ماه محرم در فروشگاه‌های عمومی مانند عرضة لباس مشکی یا فروشگاه‌های مخصوص مانند لوازم مختلفی مثل طبل و سنج و زنجیر و پرچم و... درخور توجه است.
موضوعات مختلف این بحث را در سه بخش اصلی ذکر کرده‌ایم که بدون هیچ ترتیب خاص تقدیم مي‌کنیم:
الف) خوردن و آشامیدن:
غذای نذری، غذای هيئت، قیمة امام حسین (ع)، بردن غذا برای تبرک و برای شفای مریض (داستان‌هاي مختلفی که در این زمینه نقل مي‌شود و بدان باور دارند؛ مانند اینکه هيئتی(در میدان قیام تهران) هر سال غذای مشخصی را طبخ مي‌کردند و یک سال که برنامه را عوض کردند، غذا خراب شد و تا دو سال همین اتفاق افتاد و زمانی که برنامة ثابت اجرا شد، مشکل حل گردید.)
ذکر نام امام حسین (ع) هنگام نوشیدن آب و حتی تعلیم این موضوع به کودکان
اهتمام و اعتقاد به سقایت (در تأسی به قمر بنی هاشم) و آب‌رساندن به تشنگان با این نیت
مراعات کسی که آب مي‌خورد (مگر شمری؟) حتی در بازی‌هاي کودکانه و قبح منع آب حتی از دشمن
نذرکردن براي توزیع و پذیرایی از رهگذران و مردم در مناطق عمومی با شربت و پذیرایی صلواتی در دهة اول محرم به‌ويژه شب عاشورا
خودداری از خرید و مصرف شیرینی و آجیل در ماه محرم (اظهار شادی و سرور) به‌ويژه شب‌هاي تاسوعا و عاشورا
تلاش برای کمتر غذاخوردن و نوشیدن به‌ويژه در روز عاشورا
اهتمام به نپختن غذا در منزل در روز عاشورا و خوردن ناهار هيئت (قیمة امام حسین (ع))
پذیرایی با نان شیرینی‌هاي خاصی که کمتر شیرین هستند و با مجالس جشن مناسبت ندارند؛ مانند کیک یزدی یا شیرینی سپهسالاری (در مناطقی مانند جنوب لبنان کعک عباس (کیک، نان شیرینی حضرت عباس (ع)) دارند.)
پذیرایی با ساندویچ‌هاي خانگی نان و پنیر و سبزی (معمولاً با نان سنگک) که بسیاری به عنوان تبرک با خود مي‌برند.
پذیرایی با عدسی برای صبحانه (در خواص عدس به اثر آن در رقت قلب و تسهیل گریه اشاره مي‌شود.)
پذیرایی صبحانه در مراسم عزاداری محل کار یا مدرسه (البته برای دانش‌آموزان خردسال این موضوع اهمیت بیشتری دارد و شوق صبحانه‌خوردن با بچه‌ها در مدرسه و تغییر برنامة یکنواخت روزانه انگیزة بیشتری برای حضور در مراسم عزاداری ایجاد مي‌کند / شکل‌گیری هيئت‌هاي دانش‌آموزی و برنامة هفتگی ثابت در طول سال)
پذیرایی با چای و اهمیت توجه به این موضوع و نقش سماور و چای مجلس عزا و نذر بسیاری مردم برای تقدیم قند و چای (و باور جدی بسیاری به ارزش و قداست این مسئولیت و منصب در تشکیلات هيئت مذهبی)
ب) پوشاک و دکوراسیون و ظاهر:
لباس مشکی (لباس عزا) که گاه مدل خاصی هم دارد، بلندتر از پیراهن‌هاي معمول با آستین بدون دکمه و بدون یقه و گاه با پشت باز برای زنجیرزنی. بسیاری به قداست این لباس عقیده دارند (وصیت مرحوم آیت‌الله نجفی مرعشی برای دفن پیراهن عزا با جنازه‌شان در قبر)
نصب پارچه‌ها و پرچم‌هاي مشکی و رنگی با شعارهای خاص برای اعلام عزا (نقل مرحوم علامه طباطبایی که این پارچه‌هاي مشکی روز قیامت شفاعت مي‌کنند)
انداختن شال عزا به گردن (معمولاً مشکی و برای سادات سبزرنگ)
در ایام عزا بسیاری جوانان تمایل بیشتری نسبت به سایر ایام سال به انداختن چفیه در گردن نشان مي‌دهند.
استفاده از پیشانی‌بند در هنگام عزاداری (با شعارهایی مانند لبیک یا حسین، یا ابالفضل، یا سیدالشهدا) / گاه فقط یک نوار پارچه‌اي سیاه یا سبز بدون نوشته است.
بسیاری تسبیح تربت به گردن مي‌اندازند یا پلاک‌هاي سربازی با حکاکی «یا حسین، یا زینب، یا ابوالفضل و...» (که مانند چفیه و پیشانی‌بند نوعی نماد دفاع مقدس هم هست.)
استفاده از مچ‌بند در هنگام عزاداری به عنوان یک نماد با همان کارکرد پیشانی‌بند (گاه حتی مسی با حکاکی شعارهای مذهبی) و گاه بدون شعار (و گاه استفاده در طول ایام سال نظیر یک نوار پارچه‌اي سبز در مچ دست که نماد کودکان و نوجوانان شیعة لبنانی است)
در دست کردنِ انگشتر عقیق با حکاکی نام اباعبدالله (ع) یا عبارات خاص این ایام مانند یا حسین و...
به‌تازگي نصب به سینه با نشانه‌ها و نمادها مثل پنجه (اشاره به کف دست و انگشتان حضرت ابوالفضل (ع)) یا عبارات یا حسین و... / معمولاً طلایی و نقره‌اي / روی سینه یا یقة کت و پالتو
خاک و گل بر سر و شانه مالیدن در روز عاشورا به نشانة نهایت سوگواری
کفن‌پوشیدن به معنای فدایی‌بودن (بأبي انت و أمی...) در عزاداری
درآوردن کفش و جوراب و عزاداری با پای برهنه در ظهر عاشورا (نقل از مرحوم کاشف‌الغطا که در پاسخ به پرسش دیگران فرموده بود: «من امام زمان (عج) را با این هيئت مشاهده کردم.»)
با پای پیاده به زیارت کربلا رفتن با پای برهنه به حرم داخل شدن
نتراشیدن ریش در ایام عزا
استفاده‌نکردن از رنگ‌های شاد در لباس و پوشش (استفاده از رنگ‌های تیره در مانتوی خانم‌ها)
گاه دیده شده، خانم‌هايي که معمولاً چادر نمي‌پوشند، در این ایام و برای حضور در مجالس عزاداری از چادر استفاده مي‌کنند.
استفاده از برچسب‌هاي مختلف حاوی تصاویر و شعارهای عاشورایی روی سطوح مختلف مانند کیف و کلاسور یا در و دیوار و وسایل منزل مانند یخچال یا وسایل شخصی مانند کامپیوتر با کارکرد پوستر و قاب عکس
نصب و برافراشتن پرچم‌هاي کوچک مذهبی روی آنتن ماشین / رنگ‌کردن شیشة پشت ماشین با شعارهای عاشورایی (در بعضی مناطق جوانانی دیده شده‌اند که در معابر عمومی از صاحب خودرو اجازه مي‌گیرند که با رنگ‌های قابل شست‌وشو پشت شیشة خودرو شعار عاشورایی بنویسند.) / نصب پرچم روی سطح جلویی خودرو / نصب آویز‌هاي عاشورایی به آینة جلوی ماشین
دکوراسیون معمول مجالس سوگواری با پتو و پشتی ترکمن برای نشستن و تکیه‌دادن مهمانان
استفاده از دستمال پارچه‌اي خاص برای گریه و پاک‌کردن اشک (مانند آنچه از امام خمینی (ره) مشاهده مي‌شد) گرچه برخی عقیده دارند پاک‌نکردن اشک با دستمال و مالیدن اشک به صورت باعث ازدیاد آبرو مي‌شود و... وصیت برخی به دفن این دستمالِ ثابت به هنگام مرگشان در کفن
لباس عربی به تن کودکان و شیرخواران‌کردن به نیت بیمه‌کردن آنان (اشاره به حضرت علی اصغر (ع)) و حاضرکردن آنان در مراسم عزاداری با این لباس و تزيینات همراه آن (چیزی شبیه درست‌کردن گهواره یا حاضرکردن عروسک در اشاره به حضرت رقیه (س)) تفهیم این مفهوم به کودکان: (نقل از کسی که مادرم شام غریبان همه بالش‌ها را جمع مي‌کرد و چند پاره آجر مي‌آورد و مي‌گفت: «امشب هر که مي‌خواهد بخوابد روی آجرها سر بگذارد. امشب شبی است که بچه‌هاي پیغمبر (ص) در بیابان آواره‌اند.» و به این ترتیب این حس را تا پایان عمر در ما زنده نگه داشت و نقل دیگری که من هنوز گریه‌ها و برسرزدن پدرم را فراموش نمي‌کنم که مرا در خردسالی به آغوش مي‌گرفت و به مجلس عزاداری مي‌برد و از این دست است شیردادن مادران به نوزادان در مجالس سوگواری در حالی که هاي‌های مي‌گریند / مادرم از مهر علی شیر داد... بر دهنم نام محمد نهاد)
نصب تابلوی شعارها و جملات مربوط به محرم و کربلا و قاب عکس حرم مطهر سیدالشهدا (ع) و قمر بنی هاشم یا شمایل و تصویرهای منسوب به آن بزرگواران
استفاده از این تصاویر و شعارها و نمادها در اشکال مختلفی مثل آویز جلوی آینة ماشین، اسکرین سیور کامپیوتر و لپ‌تاپ، وال پیپر موبایل (همین طور است استفاده از نغمه‌هاي مداحی یا موسیقی‌هاي خاص عزاداری برای زنگ موبایل یا استفاده از اذان ترکیبی محمدرضا علیقلی برای ایام محرم یا ظهر روز عاشورا)
ج) آداب و عادات:
سلام‌دادن بعد از نماز به سمت کربلا و حرم مطهر سیدالشهدا (ع) با قراردادن دست راست روی سینه به نشانة احترام (در لبنان عادت دارند دست راست را بالا مي‌آورند و کف دست را رو به جهت قبله مي‌گیرند که نوعی تجدید عهد و پیمان‌بستن و نمایش نظامی و رسمی را تداعی مي‌کند.)
سینه‌زنی، مهم‌ترین و ساده‌ترین شکل اظهار سوگواری و عزاداری بر مصیبت کربلا (که گاه کودکان از خردسالی فرا مي‌گیرند و با لحن و ریتم مناسب آن دست‌ها را بر سینه مي‌زنند / نقل از رزمنده‌اي در حال بیهوشی در بیمارستان صحرایی که بر سینه مي‌زده و «یا حسین، یا حسین» مي‌گفته است.)
گریه‌کردن (اشک بر مصیبت کربلا حتی به اندازة بال مگس آمرزندة گناهان است)
تلاش برای گریاندن دیگران با ذکر مصیبت و یادآوری فاجعة کربلا (باور به اهمیت ثواب این عمل و فضیلت بسیار آن)
تظاهر به گریه در مجالس سوگواری و حفظ ظاهر با قراردادن دست به روی پیشانی و سر به زیرانداختن یا ادای گریه درآوردن به جای بی‌اعتنایی و رفتار غیر مناسب (در احترام به فضای عمومی مجلس زمانی که عزادار گریه نمي‌کند یا احساس گریه و اشک ندارد.)
برپایی مجالس (حتی در حد کم و مجالس مختصر / نقل از یک دیپلمات ایرانی که در محل مأموریت او هیچ‌کس مسلمان شیعه نبوده است و ناچار پارچه‌اي مشکی پیدا مي‌کند و به دیوار مي‌زند و همسر و فرزندش را زیر آن مي‌نشانند و خود به ذکر حسین حسین مي‌پردازد.) بسیاری از مجالس خانگی در این ایام برپا مي‌شود و نقش بسیار مهمی در ترویج فرهنگ دینی دارد (نقل از یک مسافر تاکسی که در نوجوانی گاه به گناه و مصرف مشروبات الکلی مبتلا مي‌شدم و چون در منزل روضة ماهانه داشتیم و خجالت مي‌کشیدم با آن حال در مجلس حاضر شوم، به پشت بام مي‌رفتم و از آنجا مي‌گریستم و توبه مي‌کردم) نیز بسیاری مجالس دهگی و هفتگی و ماهانه با شور و حال محرم شکل مي‌گیرد و ادامه مي‌یابد.
راه‌اندازی هيئت‌هاي کودکان و نوجوانان با ویژگی‌هاي خاص (معمولاً تمرین مشارکت اجتماعی و برعهده گرفتن نقش‌هايي مانند مدیریت هيئت، مداحی، پذیرایی) و راه‌اندازی دسته‌هاي سینه‌زنی و زنجیرزنی.
جمع‌آوری تبرعات و کمک‌هاي مالی از علاقه‌مندان برای برپایی مجالس عزا (معمولاً این کار برای مجالس نوجوانان و طی چاپ و تقدیم قبض‌هاي دریافت کمک‌هاي مردمی در محله یا مجتمع مسکونی و خانواده‌هاي بزرگ صورت مي‌گیرد.)
نذرکردن براي برپایی مجلس یا نذر خاص برای قرائت روضه یا حتی قرائت مصیبت مشخص مثل نذر برای روضة وداع حضرت زینب (س) یا...
احترام به عزاداران امام حسین (ع) (نمونه‌اش کفش جفت‌کردن برای مهمانان هيئت‌ها و عقیده بسیاری به تقدس این کار و منصب)
خدمت‌کردن در مجالس عزاداری و به طور خاص شستن ظروف هيئت پس از پایان عزاداری (در حال حاضر استفاده از ظرف‌هاي یک‌بار مصرف رایج شده است.)
احترام به روضه‌خوان و مداح و منبری مجلس عزا و احترام به وسايل مجالس مانند منبر عزای امام حسین (ع) (در اصفهان کسی هست که نقل مي‌کنند در جوانی شبی از مجلس شراب برمی‌گردد و با دیدن منبری مجلس عاشورا به یاد مي‌آورد، ایام محرم است و به زور منبری را مجبور مي‌کند در کوچه برایش روضه بخواند و هنگامی که آن‌کس نبودن منبر را بهانه مي‌کند، جوان بر زمین زانو مي‌زند و از منبری مي‌خواهد روی او بنشیند. آن روحانی مي‌گوید: «من روضه مي‌خواندم و او در زیر من مي‌گریست و همان شب خواب دیدم که در قیامت او را منبر امام حسین (ع) خطاب مي‌کنند.»)
نام‌گذاری نوزادی که به طور خاص در این ایام متولد مي‌شود؛ به نام‌هايي چون حسین و عباس و زینب و عبدالحسین و غلام‌عباس
شروع‌نکردن به کارهای مهم یا خرید و فروش ملک و خودرو یا اقدام به ازدواج نکردن یا ترک شغل و تجارت در این ایام به‌ويژه روز عاشورا با عقیده به اینکه چنین اموری در این روز یُمن و برکت ندارد.
ختم قرآن در ماه محرم و هدیة ثواب آن به سیدالشهدا (ع) یا اهل بیت و اصحاب آن حضرت
ذکر مصیبت امام حسین (ع) در مجالس سوگواری درگذشتگان به نیت بهره‌بردن میت از ثواب گریه بر مصیبت کربلا
روضه‌خوانی بر سر جنازة میت و هنگام غسل و قبل از دفن و هنگام دفن (وصیت دیگر مرحوم آیت‌الله نجفی مرعشی این بود که یک سر عمامه او را به تابوت و سر دیگر را به منبر عزاداری ببندند و روضه بخوانند.)
زیارت از راه دور معمولاً با زیارت عاشورا یا زیارت وارث (برای کسانی که شرایط زیارت حضوری کربلا را ندارند.) این عادت برای بعضی در همة روزهای سال تکرار مي‌شود و بعضی در ایام محرم و دهة اول بدان مي‌پردازند و برخی در روز عاشورا زیارت عاشورا را با صد لعن و صد سلام قرائت مي‌کنند.
زیارت امام‌زاده‌ها و مزار اولیای خدا توسط کسانی که امکان حضور در کربلا در ایام محرم را ندارند.
تحیت با اشاره به مصیبت سیدالشهدا (ع) در سلام و علیک کردن با دیگران در این ایام / عباراتی مانند: سلام بر حسین، عزاداری‌هایتان قبول و... معمول‌تر است.
لعن و نفرین قاتلان سیدالشهدا (ع) در برخورد و ملاقات با دیگران / عبارت بر یزید لعنت متعارف است.
سجده بر تربت امام حسین (ع) و ذکرگفتن با تسبیح تربت (استفاده از تربت منحصر به نماز نیست، بسیاری مردم تربت را به تبرک همیشه با خود حمل مي‌کنند، کام نوزاد را با آن مي‌گشایند و بر زبان میت مي‌گذارند.)
گوش‌دادن به سی دی‌ها و نوارهای صوتی عزاداری و سخنرانی و مداحی / مقتل امام حسین (ع) در این ایام بیشتر رایج مي‌شود و به جز استفاده از برنامه‌هاي رادیو و تلویزیون بسیاری مردم در ماشین خود یا محل کار یا منزل این نوارها را بیشتر استفاده مي‌کنند.
مراقبت نسبت به گناه و رفتارهای ناشایست و ترک بسیاری محرمات به احترام عزای امام (ع) (نقل‌هاي مختلف از ترک مشروبات الکلی طی ۱۰ روز اول محرم و دورشدن از سقاخانه در زمان طهارت‌نداشتن تا امتناع یک روزنامة ایرانیان مهاجر در کانادا ازچاپ آگهی ثابت یک کاباره در روز عاشورا)
اعلام تعطیلی سینما و تئاترها در ایام عزاداری (به‌ويژه تاسوعا و عاشورا) با نصب پارچة مشکی به جای تصاویر فیلم بر سردر سالن سینما یا تئاتر
مراقبت‌هاي اخلاقی عمومی و تلاش برای تغییر و تحسین رفتار شخصی به احترام فضای معنوی ایام عزاداری
