آرمان هیأت - حسـین(ع) در قـرآن

گزیده‌ای از مقالة «امام حسین در قرآن کریم» نگاشتة بهاء‌الدین خرمشاهی

نبايد كسانى كه كافر شده‏اند، تصور كنند اينكه به ايشان مهلت مى‏دهيم، براى آنان نيكوست. ما فقط به ايشان مهلت مى‏دهيم تا بر گناه [خود] بيفزايند و [آن‌گاه] عذابى خفت‏آور خواهند داشت.

فرهنگ-اندیشه: استاد بهاء‌الدین خرمشاهی یکی از سرشناس‌ترین قرآن‌پژوهان و حافظ‌پژوهان ایران است. کسی که معتقد است برای درک بهتر قرآن باید از حافظ که حافظ قرآن است نیز کمک گرفت و قرآن‌پژوهی و حافظ‌پژوهی از این نظر با یکدیگر ربطی وثیق دارند. وی در مقالة مختصر و البته مفید «امام حسین در قرآن کریم» که یک‌بار دیگر در کتاب «عاشورانامه» به همت مرکز مطالعات راهبردی خیمه منتشر شده است، از زاویة دید ويژه‌اي به بخشی از این سؤالات پاسخ می‌گوید.

این مقاله در هشت بند به همراه تکمله‌ای سه‌بندی منطبق با نامش به حضور امام حسین (ع)در قرآن می‌پردازد. در هر بند آیه‌ای را نقل مي‌کند و شأن نزول و روایاتی ذیل آیه بيان می‌شود که از ارتباط آن با امام حسین (ع) پرده برمی‌دارد و البته ویژگی برگزیدة چنین مطلبی در آن است که این روایات مورد اتفاق میان تشیع و اهل سنت است. آیاتی که در صورت معتبربودن احادیثِ ذیل آن نه‌فقط اشاره به امام حسین (ع) دارند و در حق ایشان نازل شده‌اند، بلکه عصمت ایشان را نیز به اثبات می‌رسانند.

آیـه‌الکرسی
در بند اول مقاله، سخن از آیـ‹‌الکرسی است آیه‌ای که می‌فرماید: «اللهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَـ‹ٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ يَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ»؛ «خداست كه معبودى جز او نيست، زنده و برپادارنده است. نه خوابى سبك او را فرو مى‏گيرد و نه خوابى گران. آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمين است از آن اوست. كيست آن‌كس كه جز به اذن او در پيشگاهش شفاعت كند؟ آنچه در پيش روى آنان و آنچه در پشت‏سرشان است مى‏داند و به چيزى از علم او جز به آنچه بخواهد احاطه نمى‏يابند. كرسى او آسمان‌ها و زمين را در بر گرفته و نگهدارى آنها بر او دشوار نيست و اوست والاى بزرگ.» (آية ۲۵۶، بقره)

خرمشاهی می‌نویسد: «در ترجمة‌ فارسی تفسیر طبری آمده است: «روزی امیر‌المؤمنین علی بن ابیطالب به نزدیک پیغامبر آمد و پیغمبر صلوات الله علیه او را گفت که یا علی من سید [همة] عربم، و مکه سید همة شهرهاست و کوه سینا سید همة کوه‌هاست و جبرئیل سید همة‌ فرشتگان است و فرزندان تو، حسن و حسین سید همة جوانان بهشت‌اند و قرآن سید همة کتاب‌هاست و سورة‌ بقره سید قرآن است و اندر سورة بقره یک آیت هست و آن آیت ۵۰ کلمه است و زیر هر حکمتی ۵۰ برکت است و آن را آیت‌الکرسی خوانند.»»

مباهله
ایشان در بند دوم به آیة مباهله اشاره می‌کند. خداوند در آیة مباهله می‌فرماید: «فَمَنْ حَآجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءكُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءكُمْ وَأَنفُسَنَا و أَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَةَ اللهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ»؛ «پس هركه در اين [باره] پس از دانشى كه تو را [حاصل] آمده با تو محاجه كند، بگو بياييد پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خويشان نزديك و شما خويشان نزديك خود را فرا خوانيم؛ سپس مباهله كنيم و لعنت‏ خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.» (آية ۶۱، آل عمران)

وی معتقد است که مفسران اهل سنت چون میبدی، زمخشری، نیشابوری، فخر رازی، قرطبی، بیضاوی و دیگران تصریح دارند که مراد حضرت رسول (ص) از «ابناءنا» (پسران ما) حسن (ع) و حسین (ع) و مراد از «نساءنا» (زنان ما)، فاطمة زهرا (س) و مراد از «انفسنا» (خویشان نزدیک خود) حضرت علی (ع) بوده است.

تطهیر
خرمشاهی در بند سوم به آیة تطهیر می‌رسد که می‌فرماید: «وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّـ‹ِ الْأُولَى وَ أَقِمْنَ الصَّلَا›َ وَ آتِينَ الزَّكَا›َ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»؛ «و در خانه‏هايتان قرار گيريد و مانند روزگار جاهليت قديم زينت‌هاى خود را آشكار نكنيد و نماز برپا داريد و زكات بدهيد و خدا و فرستاده‏اش را فرمان بريد. خدا فقط مى‏خواهد آلودگى را از شما خاندان [پيامبر] بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.» (آية ۳۳، احزاب)

وی بیان می‌کند که مفسران شیعه همگی یک‌صدا بر این باورند که این آیه در حق پنج تن است؛ ولی مفسران اهل سنت نظريات متفاوتی در این زمینه دارند و بهاءالدین خرمشاهی به ذکر نظريات آنان می‌پردازد.

به نقل از نویسنده، طبری معتقد است که مراد خداوند از خاندان پیامبر (ص) در این آیه، طبق حدیثی از ايشان، پنج تن آل عباست؛ اما زمخشری آیه را دربارة زنان پیامبر (ص) می‌داند و فخر رازی می‌نویسد: «مراد از [عنکم] این است که زنان و مردان اهل بیت او را در بر می‌گیرد و اقوال دربارة اهل بیت مختلف است و درست‌تر این است که گفته شود، دربارة اولاد ازواج اوست و حسن و حسین و علی هم از آنان هستند.»

قرطبی نیز معتقد است که اهل علم دربارة اهل بیت (ع) در این آیه اختلاف نظر دارند. عطا و عکرمه و ابن عباس اهل بیت (ع) را فقط ازواج رسول (ص)می‌دانند که هیچ مردی میان آنان نیست و گروهی چون کلبی گفته‌اند، آنان علی (ع)، فاطمه (س)، حسن (ع) و حسین (ع) هستند. قرطبی در ادامه سخنان خود در دفاع از نظر کلبی با توجه به احادیثی از پیامبر (ص) به ضمیر «کم» در «عنکم» و «یطهرکم» اشاره می‌کند که باید مخاطب چنین آیه‌اي یا مردان باشند یا جمعیتی اعم از مردان و زنان؛ مگر آنکه این ضمیر به لفظ اهل بازگردد که چندان محتمل نیست و این ضمیر از آن نظر است که در میان مخاطبان این آیه پیامبر (ص)، علی (ع)، حسن (ع) و حسین (ع) نیز قرار دارند.

وی همچنین به حدیثی به نقل از ام مسله از پیامبر (ص) اشاره می‌کند که ایشان این آیه را در حق پنج تن (ع) می‌داند و زمانی که ام سلمه از رسول (ص) سؤال می‌کند که وی نیز در میان آنان است یا نه، پیامبر (ص) پاسخ می‌دهد که شما هم جای خود را دارید و جای شما نیز خوب است. قرطبی در پایان می‌گوید که این حدیث را ترمذی و دیگران نقل کرده‌اند و حدیث غریبی است.

آیة ۴۶ سورة زمر
خرمشاهی در بند چهارم به آیة ۴۶ سورة زمر اشاره می‌کند که می‌فرماید: «قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَ›ِ أَنتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ فِي مَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ»؛ «بگو بار الها اى پديدآورندة آسمان‌ها و زمين [اى] داناى نهان و آشكار تو خود در ميان بندگانت بر سر آنچه اختلاف مى‏كردند، داورى مى‏كنى.» (آية ۴۶، زمر)
وی دربارة این آیه به داستانی در تفسیر ابوالفتوح رازی صاحب کهن‌ترین تفسیر فارسی اشاره می‌کند که راوی می‌گوید که پیامبر (ص) هرگاه با حسین (ع) روبه‌رو می‌شد، ایشان را در کنار خود مي‌نشاند و بوسه بر دهانش می‌زد و این آیه را تلاوت می‌کرد.

مودت
در بند پنجم سخن از آیة مودت است. خداوند در این آیه می‌فرماید: «ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّ›َ فِي الْقُرْبَى وَمَن يَقْتَرِفْ حَسَنَـ‹ً نَّزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ»؛ «اين همان [پاداشى] است كه خدا بندگان خود را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏اند [بدان] مژده داده است. بگو به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نيستم؛ مگر دوستى دربارة خويشاوندان و هركس نيكى به جاى آورد [و طاعتى اندوزد] براى او در ثواب آن خواهيم افزود. قطعاً خدا آمرزنده و قدرشناس است.» (آية ۲۳، شوري)

مطابق با نوشتة بهاء‌الدین خرمشاهی بيشتر مفسران اهل سنت مراد از «قربی» را دست‌کم در این آیه، اقارب رسول (ص) یعنی اهل بیت (ع) می‌دانند. وی از این میان به زمخشری اشاره می‌کند که نوشته است، وقتی این آیه نازل شد، از پیامبر (ص) سؤال می‌شود که قرابت تو کیان‌اند و آن حضرت پاسخ می‌دهد: «علی، فاطمه و پسران آنها.»

ذبح عظیم
در بند ششم سخن از تأویل آیة ‌۱۰۷، سورة صافات است. در این آیه آمده است: «وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ»؛ «و او را در ازاى قربانى بزرگى باز رهانيديم.»

بهاء‌الدین خرمشاهی توضیح می‌دهد که بسیاری مفسران فرقین ذبح عظیم را قوچ یا چیزی نظیر آن می‌دانند؛ اما برخی مفسران شیعه چون ملا محسن فیض کاشانی در تفسیر صافی، سید هاشم بحرانی در تفسیر برهان، حویزی در نور‌الثقلین و علامه مجلسی در بحار‌الانوار طبق حدیثی که در عیون اخبار‌الرضا از امام رضا (ع) روایت شده، نقل کرده‌اند که در اینجا مراد از ذبح عظیم، حضرت امام حسین (ع) است که از ذریة ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) است و او قربانی عظیمی بود که جانشین و فدیه‌پذیر ذبح اسماعیل (ع) قرار گرفت.

لؤلؤ و مرجان
بند هفتم، اشاره به تأویل و تفسیر لؤلؤ و مرجان در آیة ۲۲ سورة الرحمن است. در این سوره خداوند به ذکر نعمت‌های بهشتی می‌پردازد و مي‌فرماید: «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيَانِ فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ»؛ «ميان آن دو حد فاصلى است كه به هم تجاوز نمى‏كنند. پس كدام‌يك از نعمت‌هاى پروردگارتان را منكريد. از هر دو [دريا] مرواريد و مرجان برآيد.»

خرمشاهی توضیح می‌دهد که مفسران از دو دریا معانی مادی و معنوی فراوانی بیان کرده‌اند؛ اما طبرسی در مجمع‌البیان و میبدی و شیخ ابوالفتوح رازی در تفسیرهایشان مراد از بحرین را علی (ع) و فاطمه (س) و مراد از لؤلؤ و مرجان را حسن (ع) و حسین (ع) می‌دانند.

اطعام مسکین، یتیم و اسیر
خداوند در سورة انسان (دهر) در آیة ۵ تا ۹ می‌فرماید: «إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا» «عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا» «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا» «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَ يَتِيمًا وَ أَسِيرًا» «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَ لَا شُكُورًا»؛ «به‌يقين ابرار و نيكان از جامى مى‏نوشند كه با عطر خوشى آميخته است. چشمه‏اى كه بندگان خدا از آن مى‏نوشند و [به دلخواه خويش] جاريش مى‏كنند. [همان بندگانى كه] به نذر خود وفا مى‏كردند و از روزى كه گزند آن فراگيرنده است مى‏ترسيدند. و به [پاس] دوستى [خدا] بينوا و يتيم و اسير را خوراك مى‏دادند. ما براى خشنودى خداست كه به شما مى‏خورانيم و پاداش و سپاسى از شما نمى‏خواهيم.»

نویسندة مقاله معتقد است که به تصریح مفسران شیعه و اهل سنت این آیه در حق علی (ع)، فاطمه (س)، حسن (ع)، حسین (ع) و فضه خادمة آنان نازل شد. از جملة مفسران شیعه، قمی، طوسی، طبرسی و ابوالفتوح است و مفسران اهل سنت نیز چون میبدی، زمخشری و فخر رازی به آن اشاره کرده‌اند. داستان از این قرار بود که وقتی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بیمار شدند. پیامبر (ص) به علی (ع) پیشنهاد کرد تا سه روز برای بهبود فرزندانش روزه بگیرد.

پس از شفا یافتن حسنین (ع)، علی (ع)، فاطمه (س) و فرزندانشان سه روز روزه گرفتند و هر سه روز یک‌بار مسکین، روز دوم یتیم و روز سوم اسیری به در منزل آنان آمد و از آنان غذا طلب کرد و ایشان هر سه روز افطار خود را به ایشان دادند. وقتی ماجرا به گوش پیامبر (ص) رسید، این آیات در حق آنان نازل شد.

مهلت به کافران فقط براي افزایش گناه آنان
خرمشاهی در تکملة بحث ابتدا به آیه‌ای اشاره می‌کند که حضرت زینب (س)، هنگام رسیدن کاروان اسرا به نزد یزید قرائت کرد و آن این بود: «وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَ لَهْمُ عَذَابٌ مُّهِينٌ»؛ «و البته نبايد كسانى كه كافر شده‏اند تصور كنند اينكه به ايشان مهلت مى‏دهيم براى آنان نيكوست. ما فقط به ايشان مهلت مى‏دهيم تا بر گناه [خود] بيفزايند و [آن‌گاه] عذابى خفت‏آور خواهند
داشت.» (آية ۱۷۸، آل عمران)

وی همچنین آیة «... وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ»؛ «و كسانى كه ستم كرده‏اند به‌زودى خواهند دانست به كدام بازگشتگاه برخواهند گشت.» (آية ۲۲۷، شعرا) را در حق دشمنان و ظلمه و قتلة حضرت مي‌داند و آن را آیه‌ای معرفي مي‌کند که خطبا و شیفتگان امام حسین (ع) در منابر و مجالس در حق دشمنان می‌خوانند.
ایشان همچنین به دو بیتی از حافظ اشاره می‌کند که برخی خطبا آن را دربارة امام حسین (ع) دانسته‌اند و به روضه معروف هستند. دو بیتی که می‌گوید:
رندان تشنه لب را آبی نمی‌دهد کس
گویی ولی‌شناسان رفتند از این ولایت
در زلف چون کمندش‌اي دل مپیچ کانجا
سرها بریده بینی بی جرم و بی جنایت
این ابیات قرآن نیست؛ اما وی معتقد است که این اشعار از حافظی است که حافظ قرآن است و وقتی سخن از امام حسین (ع) در قرآن به میان می‌آید، می‌توان از این ابیات نیز استفاده کرد.

مفسران اهل سنت چون میبدی، زمخشری، نیشابوری، فخر رازی، قرطبی، بیضاوی و دیگران تصریح دارند که مراد حضرت رسول (ص) از «ابناءنا» (پسران ما) حسن (ع) و حسین (ع) و مراد از «نساءنا» (زنان ما)، فاطمة زهرا (س) و مراد از «انفسنا» (خویشان نزدیک خود) حضرت علی (ع) بوده است.