آرمان هیأت - نگاهی به کتاب «درام اسلامی»

ملک‌پور شکل غربی نمایش را با مذاهب پیش از مسیحیت در ایران و مصر ترکیب می‌کند تا به گونه‌ای مستقیم تأثیر آن بر تعزیه امروز را پي‌گيری کند.

فرهنگ-کتاب: جمشید ملک‌پور به‌گونه‌ای در کتاب «ادبیات نمایشی در ایران» (۱۳۶۳) و نیز در کتاب «س‍ی‍ر ت‍ح‍ول‌ م‍ض‍ام‍ی‍ن‌ در ش‍ب‍ی‍ه‌خ‍وان‍ی» ‌(۱۳۶۶) تلاش کرده، زوایایی از تعزیه و به‌ويژه وجوه نوشتاری، ادبی و دراماتیک آن را بشکافد. وی در کتاب «درام اسلامی: تعزیه» (The Islamic drama:Taziyeh) (۱۳۸۳) سعی می‌کند که تعزیه را به عنوان يگانه درام اسلامی به مخاطبان انگلیسی‌زبان خود معرفی کند.

پیتر بروک، کارگردان برجستة تئاتر در نوشتاری با عنوان «شکلی بسیار قدرتمند از تئاتر» به شرح تعزیه به عنوان درام اسلامی-ایرانی می‌پردازد. این اثر به بررسی سیر تکاملی تعزیه که شامل عناصری از میترائیسم، زرتشتیسم، اساطیر، فولکلور و اشکال دیگر تفریحات و سرگرمی‌های ایرانی است، می‌پردازد. در شکل نهایی آن، بيشتر عناصر تعزیه یعنی طرح، شخصیت، تفکر، ترانه، نوا و نمایش، برگرفته و مشتق از فرهنگ شیعه در اسلام است.

در طرح اصلی تعزیه درد و رنج و مرگ امام حسین، نوة پیامبر اسلام به تصویر کشیده مي‌شود؛ زمانی که او در سال ۶۸۰ میلادی به همراه خانواده‌اش در دشت کربلا در نزدیکی بغداد توسط سربازان خلیفه، یزید، قتل عام می‌شوند.

به نظر می‌رسد که اوج اجرای تعزیه در دوران پادشاهی ناصر الدین شاه (۱۸۴۸-۱۸۹۶) بود که ساختمان باشکوه تکیه دولت در تهران ساخته شد.

این در حالی است که تعزیه را در دهة ۱۹۳۰ رژیم پهلوی ممنوع کرد و گروه‌های تعزیه مجبور شدند به مناطق دور افتاده و روستایی پناه ببرند.

در قرن ۲۰ تعزیه با انتقاد و هجوم طرفداران غرب‌گرایی و جنبش ملی‌گرایی روبه‌رو می‌شود تا جایی‌ که در این دوران به تعزیه از منظر عامل رکود اجتماعی نگریسته می‌شود؛ با این همه با وجود این عقبگرد در هنر تعزیه، امروز می‌توان اجرای تعزیه را در سراسر ایران تماشا کرد.

کتاب درام اسلامی جمشید ملک‌پور تصورات غلط پژوهشگران تئاتر غربی در مورد وجودنداشتن یک تئاتر بومی-اسلامی را از بین می‌برد.
این پژوهش جامع، دربارة تعزیه (نمایشنامة مذهبی از سوگواری و عزاداری) برای دانشجویان جدی تئاتر این امکان را فراهم می‌آورد که اطلاعاتی دربارة مذهب و فرهنگ به دست آورند تا درک درستی از پلات فرم، محتوا و تولید داشته باشند.

با گسترش تعزیه به عنوان مشخصة معاصر تئاتر ایران، این هنر در طول زمان به عنوان يگانه بازماندة درام بومی فارسی، امروز در مقابل سنت تئاتر قرن بیستمی که متأثر از غرب است، ایستادگی می‌کند.

اين را نيز باید گفت در این زمینه ملک‌پور نفوذ و تأثیرات دین، سیاست، اسطوره، ادب و نمایش‌های آیینی را که قدمت آن به ۲۵۰۰ پیش از میلاد باز می‌گردد، در چگونگی پیدایش و تکامل این فرم منحصربه‌فرد نمایشی ترسیم کرده است.

نویسنده در این اثر به بررسی سلطة فرهنگ ایرانی، عربی-اسلامی و ایرانی-اسلامی در تعزیه پرداخته است.

کتاب «درام اسلامی»، ارتباطات میان تجربه‌های تاریخی، آیینی، معنوی و دنیای نمایشی ایرانیان شیعی امروز را مشخص و تبیین می‌کند.

تحلیل انتقادی ملک‌پور به‌شدت بر روی منابع اولیه که شامل حدود ۱۵۰ نسخة خطی کلاسیک و مدرن تعزیه در ایران است که در خلال سال‌های ۱۹۷۲ تا ۱۹۹۲ جمع‌آوری شده است.

در عین حال وی هرکجا که امکان آن وجود داشته، به مقایسة متون نوشته شده برای اجرا با آنچه بدیهه‌گویی در زمان نمایش خوانده می‌شود، پرداخته است.

دوم آنکه ملک‌پور منابعی نظیر منابع تاریخی، مذهبی، ادبی و انسان‌شناسی را با تحقیقات و نظریه‌های تئاتر غرب، برگرفته از آثار پیتر بروک، برتولت برشت و دیگران درهم می‌آمیزد تا بینش و ساختاری برای نمایش معاصر ارائه کند.

گذشته از اين، پژوهش قبلی ملک‌پور با عنوان نمایش در ایران ۱۹۸۵، نمایش‌هاي مصیبت فارسی۱۹۸۷، تاریخچه جهانی تئاتر (۱۹۹۰)، و تئاتر و آیین (۱۹۹۲) منابعی غنی را در این باره تأمین کرده است.
به نظر می‌رسد ملک‌پور بیشتر بر تجربیات خود در تجزیه و تحلیل تئاتر تکیه می‌کند؛ چراکه پیشینة فعالیت‌های او شامل کارگردانی در تئاتر و فیلم و نيز فیلمنامه‌نویسی می‌شود.

رویکرد فلسفی ملک‌پوربه عنوان یک تئاتری دانشگاهی در دنیای فارسی و غربی سابقة حضور دارد.
وی مدرک خود را از دانشگاه تهران، دانشگاه شهر نیویورک و دانشگاه ملی استرالیا گرفته است.

نوشتار ملک‌پور از این کتاب ساختاری خطی، صریح، روشن و موجز دارد که در آن به شیوه‌ای منحصربه‌فرد، به معرفی تاریخ، فرهنگ، مذهب و شیوه‌های آییینی در فصل اول می‌پردازد.

در پیوست مطالب نيز شرح عمیقي از اجرا و تولید عرضه می‌کند؛ ضمن آنکه تصاویری زنده، جامع و جذاب برای آن دسته از محققان تئاتر غرب که با این حوزه آشنایی ندارند، عرضه می‌کند.

در ضمن از آنجا که تعزیه به‌ندرت در خارج از ایران اجرا شده، عکس‌ها، نقاشی‌ها، فرش‌ها و دسته‌های عزاداری که برای امام حسین و شهادت اوست، منبع بصری بسیار ارزشمندی به شمار می‌رود.

این تصاویر شکاف میان تئاتر غیردینی با تئاتر دینی و روحانی نظیر تعزیه را که بر ایمان، رنج، شهادت و رستکاری استوار است، پر می‌کند و پلی است میان این دو دیدگاه در تئاتر.

در فصل اول کتاب، تجربه‌های تاریخی که به تئاتر امروزی مسلمانان شیعه در ایران منجر شده، پیش روی خواننده قرار می‌گیرد تا درک بهتری از مفهوم روحانی شهادت امام حسین و پیروانش به دست دهد. ملک‌پور در این بخش پیشینة داستان کربلا و اتفاقاتی را که برای امام حسین و یارانش رخ داد، به طور خلاصه شرح می‌دهد و در عین‌حال از هرگونه داوری، له یا علیه سنی و شیعه پرهیز می‌کند.

در عوض رویکرد نویسنده نسبت به هنر تعزیه با شکلی از تخیل و افسانه در قیاس با حقیقت تاریخ کربلا و حوادث آن همراه است.

اگرچه گردآوری اسناد که بتواند به عنوان سند و مدرک در تاریخ‌نگاری مورد استفاده باشد، سخت است، نویسنده کوشیده که ظهور درامی هم‌زمان در یونان و مصر باستان را بازسازی کند؛ بر این اساس ملک‌پور شکل غربی نمایش را با مذاهب پیش از مسیحیت در ایران و مصر ترکیب می‌کند تا به گونه‌ای مستقیم تأثیر آن بر تعزیه امروز را پي‌گيری کند.

پس از آن خاستگاه و مسیر تکاملی تعزیه را در بخش‌های بعدی توضیح می‌دهد و آن‌گاه به جزئیاتی نظیر ژانر، سبک و تولید می‌پردازد و شرح داستان ساختار نمایشی را روشن می‌کند تا خواننده به درک درستی از جایگاه این هنر و آنچه هست، برسد.

تجزیه و تحلیل فضای اجرا، نزدیکی و روابط مخاطب-بازیگر، شیوة اجرا، مدیریت صحنه، افکت‌هاي صوتی، بده و بستان شعری، استفاده نمادین از آکسسوار و طراحی صحنه و لباس، خوانندگان را در مورد شیوه‌های تولید مطلع می‌کند.

فصل‌های پایانی کتاب نیز به طور مختصر انطباقاتی از تعزیه را در کشورهای اسلامی و جریان‌های قرن بیستم بررسی می‌کند.
ملک‌پور نشان می‌دهد آیندة تعزیه به وسیلة توسعة مذهبی و سیاسی در ایران تعیین خواهد شد.

کتاب برای جست‌وجوی پژوهشگران به منظور گسترش اطلاعاتشان از تعزیه با کتابشناسی به دو زبان فارسی و انگلیسی پایان می‌یابد؛ همچنین پیوست خلاصة نویسنده و ارزیابی از مجموعه‌های موجود تعزیه برای مطالعة بیشتر دانش‌پژوهان تئاتر از دیگر نکات حائز اهمیت این کتاب است؛ در حالی که پیتر چلکوفسکی پیش از اینها مقالة «تعزیه؛ آیین و نمایش در ایران» (۱۹۷۹) را نگاشته و آن را به عنوان مقدمة ارزشمندي برای درام به وسیلة محققان فارسی و غربی نگاشته بود و کتاب «درام اسلامی» ملک‌پور نیز به محققان برای درک بهتر کمک می‌کند.

«درام اسلامی» ملک‌پور معرفی کامل و کلی از فرم و محتوای تعزیه دارد تا در دسترس محققان غربی باشد. تحقیقات دقیق او و دانش درونی او از دین و فرهنگ، خواندن درام اسلامی را برای محققان تئاتر جهان عرب، درام مذهبی و برای کلاس‌های جهانی تئاتر ضروری می‌سازد.

_{* Dixie Beadle، دانشگاه ویسکونسین}