کد مطلب : ۱۴۶۵۲
جسارت سریال‌سازی برای ماه رمضان
فرهنگ-رسانه: نشست «نقد و بررسی سریال‌هاي ماه مبارک رمضان» در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، پانزدهم شهریور ماه با حضور دکتر امیدعلی مسعودی و حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی ملبوبی در حالی برگزار شد که سؤالات خبرنگاران نشان از انتقادات آنها به سیاست‌گذاری‌هاي کلان فرهنگی کشور داشت. تقلید از محتوای سریال‌های خارجی، توجه‌نکردن به مبانی اعتقادی اسلامی و شعارزدگی و تکراری‌کاری از جمله انتقادات حاضران بود که پاسخ قانع‌کننده‌اي نیافت؛ در عوض سخنرانان نیز انتقادات دیگری را به سریال‌های مناسبتی ماه رمضان وارد کردند. رو کردن به مسئلة مرگ و خودکشی، تناسب‌نداشتن زمان پخش با محتوای عرضه‌شده، ضعف‌هاي تکنیکی، استفاده‌نکردن از مشاوران آگاه و متخصص در این سریال‌ها و نبود پژوهش پیش از تولید نمونه‌اي از این انتقادات است. در ادامه، گزارشی از این نشست را مي‌خوانید:
رقابت؛ حلقة مفقودشدة صدا و سیما
دکتر «امید علی مسعودی»
مدیرگروه تبلیغ و ارتباطات فرهنگی
دانشكدة علوم ارتباطات دانشگاه سوره:
وضعيت حاکم بر ایران، هم نسبت به کشورهای مسلمان و هم غیر مسلمان خاص است؛ اول اینکه در کشورمان رسانة خصوصی نداریم و با مشکل نبود رقابت روبه‌روييم. دوم اینکه با وجود تأکید بر پژوهش، سازوکار مفیدی برای اینکه تهیه‌کننده‌ها پژوهش پیش از تولید داشته باشند -بهویژه در مورد سریال‌هايي که به مبانی دینی وارد مي‌شوند- نداریم.
از مقایسة سریال‌هاي عربی و سریال‌هاي ایرانی نکته‌اي را درمی یابیم؛ در محتوای سریال‌هاي عربی تأکید بر سنت در جامعة اسلامی عربی بسیار است و محدودیت‌هاي شرعی‌اي را که ما داریم، کمتر رعایت می‌کنند؛ به همین دلیل مي‌توانند بهتر به خلق صحنه‌هاي دراماتیک و بیان تصویری بپردازند.
انواع مخاطب تلویزیون
چند نوع رویکرد به مخاطب امکان دارد:
مخاطب به عنوان بازار (ذائقة مخاطب در نظر گرفته مي‌شود.)
مخاطب به عنوان طرف گفت‌وگو (نظر مخاطب در برنامه لحاظ مي‌شود؛ مثلاً در برنامة نود این مخاطب دیده می‌شود. نوعی درک متقابل و مذاکره و مشکل‌گشایی وجود دارد.)
مخاطب به عنوان مشتری (در اینجا مشتریان را به عنوان استفاده‌کنندگان نهایی یک خدمت یا محصول در نظر مي‌گیریم که علايق مشتری بر علايق کارفرما برتري دارد.)
مخاطب به عنوان ارتباط‌گر (در آن مخاطب هم‌زمان به عنوان گیرنده و فرستنده یا مخاطب فعال درنظر گرفته مي‌شود.)
مخاطب به عنوان گیرنده (به عنوان موجودی منفعل در نظر گرفته مي‌شود که اين نظريه تا جنگ جهانی دوم، نظریة چيره بود.)
مخاطب به عنوان آفریننده (معنا نزد مخاطب است. وقتی پیامی ارسال مي‌شود، باید تولید معنا کند. معناسازی توسط نظام نمادین که نزد مخاطب است، اتفاق مي‌افتد.)
موقعیت ماه مبارک رمضان و لحظات بعد از افطار، در برنامه‌ریزی برای سریال‌ها باید لحاظ شود. سه نوع مخاطب را از میان این شش گروه در صدا و سیما باید در نظر گرفت؛ مخاطب به عنوان ارتباط‌گر و نه مشتری، مخاطب فعال و مخاطب به عنوان آفرینندة معنا که هدفش قدرت‌دادن به معناسازی است.
پژوهش پیش از تولید سریال‌ها کجاست؟
هر ساله در بسیاری سریال‌هاي ما به دلیل نبود پژوهش پیش از تولید و نبود برنامه‌ریزی بلندمدت در صدا و سیما در تولید سریال‌ها با حرکات سینوسی روبه‌روييم؛ اما برخی سریال‌ها با موفقیت بسیاری روبه‌رو مي‌شوند که خلاقیت‌هاي فردی کارگردان در موفقیت آن سهیم است. برنامه‌ریزی ارتباطی بر اساس اهداف را باید پایه‌گذاری کنیم. در این برنامه‌ريزي سؤالات ساده‌اي داریم؛ برای مثال مخاطب به کدام مواد اطلاعاتی نیاز دارد؟
جراحت و توجه‌نکردن به زمان پخش
یکی از ایرادهای وارد به سریال جراحت، پخش آن پس از سخنان آیت‌الله مکارم شیرازی است. فیلمنامه انسجام درونی خوبی ندارد. با وجود زیبایی‌های این سریال، ضعف فیلمنامه و بی‌توجهی به مسئله‌شناسی انتقاداتی است که مي‌توان به این سریال داشت؛ ضمن اینکه تکیه بر ۳۰ قسمتی و سه ماهه بودن یا ۱۵ قسمتی برای ایام نوروز ضروری نیست.
تولید هم‌زمان با پخش آفت سریال‌هاي ایرانی
بخشی از این سریال‌ها در حال پخش و بخش دیگر در حال تولید است؛ در حالی که مهم‌ترین بخش، بحث نظارت است؛ اما با این شیوة سریال‌سازی، نظارت به کلی از بین می‌رود. «نعمت الله»، نویسندة جراحت در گفت‌وگويي گفته است: «من مخالف سرسخت الگوسازی هستم و فقط داستان روایت می‌کنم.» در حالی که چه بخواهد و چه نخواهد الگوسازی می‌کند.
بعد از هر سریال باید امید و نشاط به مخاطب منتقل شود و شخصیت‌ها در طی داستان شکل بگیرد. در سیر قصه نیز باید تغییرات احتمالی شخصيت‌ها نشان داده شود. نمایش انسان‌های منفی بد نیست، بلکه باید نشان داده شود، با حضور در جامعة دینی آن انسان تغییر پیدا کرده یا خیر. نمایش همین نکته کافی است.
جنگ نرم، معادلات جهانی را تغییر داده است
حجت‌الاسلام والمسلمین «محمدتقی ملبوبی»
استاد دانشگاه و پژوهشگر
هنر اسلامی و فرهنگ بین‌الملل:
در چند دهة اخیر رقابت در عرصه‌هاي جهانی به سمت استفاده از قدرت نرم پیش رفته است. بحث فرهنگ، نقش کلیدی را در قدرت نرم بازی مي‌کند. اگر در گذشته از جنگ سرد سخن می‌گفتیم، این دیالوگ اکنون در مورد قدرت فرهنگی و نقش فرهنگ در هدایت توده‌هاي مردمی صادق است.
کشور ما یکی از هدف‌هاي اساسی جنگ نرم در خاورمیانه است. در بحث قدرت نرم به دو غول رسانه توجه شد؛ یکی اینترنت که در دهة اخیر به‌سرعت رشد کرده و باعث شده که هرکس در منزل خود به یک رسانه تبدیل شود. دوم تلویزیون‌هاي ماهواره‌اي که در گام اول با فضاسازی سیاسی وارد شدند؛ سپس با بهره‌گیری از هنر و موسیقی‌هايي که از محدوديت‌هاي کشور ماست، نفوذ کردند.
سریال‌ها، فصل جدید جنگ نرم
فصل جدیدی که در یکی دو سال اخیر و بهویژه در سال جدید با آن روبه‌روييم، بحث فیلم‌ها و سریال‌ها و برنامه‌هاي داستانی است که در دستور کار شبکه‌هاي تلویزیونی قرار گرفته است و هدف آنها دامن‌زدن به ناهنجاری‌هاي اجتماعی در جامعة ماست؛ مثلاً در «فارسی وان» کانون خانواده مورد هجوم قرار می‌گیرد؛ همچنين روابط بین زن و مرد و بزرگ‌تر و کوچک‌تر نیز هدف است.
دلیل اول گرایش ما به برنامه‌هاي ماه رمضان نزدیک‌شدن ما به سنت‌هاي عام اسلامی و تولید برنامه‌هاي شاد در ماه مبارک رمضان است؛ بدین منظور تبدیل‌شدن ماه رمضان به یک مناسبت، امری حرفه‌اي است. با توجه به بازه‌هاي زمانی‌اي که مردم دارند، می‌توانیم از طریق سریال‌ها با آنها ارتباط برقرار کنیم. ماه رمضان به لحاظ دارا بودن ساختاری دینی، ماه تزریق پیام دینی به جامعه است؛ بهویژه ایران که در حال گذار از جامعة سنتی به مدرن است و بخش‌هاي فرهنگ، رسانه و آموزشی-تجربی نقش‌هاي کلیدی دارند.
تلویزیون‌های حرفه‌ای به زمان پخش تأکید دارند
در بحث مخاطبِ سریال‌ها بیشتر، مخاطب عمومی مد نظر قرار می‌گیرد؛ در حالی که به لحاظ سنی، اقشار مختلف و گروه‌بندی اجتماعی مخاطبان بسیاری به تماشای سریال‌ها می‌نشینند. نمونة این اشکال در سریال «نون و ریحون» مشاهده مي‌شود که ویژة جوانان است؛ اما آخر شب پخش می‌شود. تلویزیون‌های حرفه‌ای به زمان پخش تأکید دارند و بر اساس مخاطب نوجوان، جوان و... ساعت پخش را تعیین می‌کنند.
در بخش مخاطب‌شناسی سریال‌ها باید برنامه‌ریزی جدی پیش‌بینی شود. در دو نظرسنجی که دلایل گرایش مخاطب به سریال‌ها مورد توجه بود، موضوع سریال، داستان و فیلمنامه، نکات آموزنده، میزان تأثیرگذاری، بازی خوب بازیگران، ساختار معنوی، نزدیکی به مسائل اجتماعی و توجه به مسائل روز از اولویت‌های مخاطبان برای توجه به یک مجموعه بوده است.
از جمله نکات مورد انتقاد مخاطبان نیز بر بدآموزی سریال‌ها بوده که این در نتیجة بی‌دقتی در مشاوره‌های این مجموعه‌هاست. موضوعات تکراری، ضعف محتوا، ارائة تصویر سطحی از دین نیز از جمله نقدهای واردشده به سریال‌های سال گذشته از زبان مردم است.
نگاه منفی به مرگ و شخصیت‌پردازی معضل اساسی سریال‌ها
نگاه منفی به مرگ در سه سریال امسال دیده می‌شود؛ مرگ سرایدار خانه ونک در «جراحت»، مرگ حاج فتاح و خودکشی نوة او در «ملکوت» و قتل ملک مسعود در «در مسیر زاینده‌رود» که گرة اصلی آن را تشکیل داده است، گواه این دیدگاه منفی است. مشکل دوم بحث شخصیت‌پردازی است. در سریال‌ها مشاور دینی داریم؛ اما از مشاور روانشناس استفاده نمی‌شود. در این سریال‌ها مرد ایرانی پرخاشگر و بی‌ظرفیت نشان داده شده که به اندک بهانه‌ای معتاد می‌شود. جوان ایرانی آسیب‌پذیر و منحرف معرفی شده و زن ایرانی نیز بی‌منطق است. شخصیت «لطیفه» در جراحت اندکی منطقی است؛ اما دیگر زنان از جمله «انسی» بی‌منطق برخورد می‌کنند؛ در حالی که در دیدگاه ایرانی-اسلامی به زن نگاهی ارزشی و هدایتگرانه وجود دارد؛ اما در جراحت او را انتقام‌گیر می‌بینیم.
آخر داستان نانوشته است
پروانه معصومی بازیگر ملکوت از کامل‌نبودن فیلمنامه و مشخص‌نبودن انتهای آن تاکنون انتقاد کرده است؛ در حالی که باید این برنامه‌ریزی‌ها از یک سال قبل انجام شود. روایت در «نون و ریحون» نیز از هم پاشیده است و برای نجات آن از راوی استفاده شده است.
صرف نظر از ساختار محتوای آثار ماورایی غربی، در جذب مخاطب موفقیت بسياري نصیب آنها می‌شود. در سریال‌های ما نیز در مقایسه با سریال‌های سال‌های گذشته همچون اغماء، در زمینة جلوه‌های ویژه رشد دیده می‌شود و با وجود کاستی‌هاي سریال ملکوت، باید از این جسارت برای کار در مورد ماورا تقدیر کرد.
رقابت؛ حلقة مفقودشدة صدا و سیما
دکتر «امید علی مسعودی»
مدیرگروه تبلیغ و ارتباطات فرهنگی
دانشكدة علوم ارتباطات دانشگاه سوره:
وضعيت حاکم بر ایران، هم نسبت به کشورهای مسلمان و هم غیر مسلمان خاص است؛ اول اینکه در کشورمان رسانة خصوصی نداریم و با مشکل نبود رقابت روبه‌روييم. دوم اینکه با وجود تأکید بر پژوهش، سازوکار مفیدی برای اینکه تهیه‌کننده‌ها پژوهش پیش از تولید داشته باشند -بهویژه در مورد سریال‌هايي که به مبانی دینی وارد مي‌شوند- نداریم.
از مقایسة سریال‌هاي عربی و سریال‌هاي ایرانی نکته‌اي را درمی یابیم؛ در محتوای سریال‌هاي عربی تأکید بر سنت در جامعة اسلامی عربی بسیار است و محدودیت‌هاي شرعی‌اي را که ما داریم، کمتر رعایت می‌کنند؛ به همین دلیل مي‌توانند بهتر به خلق صحنه‌هاي دراماتیک و بیان تصویری بپردازند.
انواع مخاطب تلویزیون
چند نوع رویکرد به مخاطب امکان دارد:
مخاطب به عنوان بازار (ذائقة مخاطب در نظر گرفته مي‌شود.)
مخاطب به عنوان طرف گفت‌وگو (نظر مخاطب در برنامه لحاظ مي‌شود؛ مثلاً در برنامة نود این مخاطب دیده می‌شود. نوعی درک متقابل و مذاکره و مشکل‌گشایی وجود دارد.)
مخاطب به عنوان مشتری (در اینجا مشتریان را به عنوان استفاده‌کنندگان نهایی یک خدمت یا محصول در نظر مي‌گیریم که علايق مشتری بر علايق کارفرما برتري دارد.)
مخاطب به عنوان ارتباط‌گر (در آن مخاطب هم‌زمان به عنوان گیرنده و فرستنده یا مخاطب فعال درنظر گرفته مي‌شود.)
مخاطب به عنوان گیرنده (به عنوان موجودی منفعل در نظر گرفته مي‌شود که اين نظريه تا جنگ جهانی دوم، نظریة چيره بود.)
مخاطب به عنوان آفریننده (معنا نزد مخاطب است. وقتی پیامی ارسال مي‌شود، باید تولید معنا کند. معناسازی توسط نظام نمادین که نزد مخاطب است، اتفاق مي‌افتد.)
موقعیت ماه مبارک رمضان و لحظات بعد از افطار، در برنامه‌ریزی برای سریال‌ها باید لحاظ شود. سه نوع مخاطب را از میان این شش گروه در صدا و سیما باید در نظر گرفت؛ مخاطب به عنوان ارتباط‌گر و نه مشتری، مخاطب فعال و مخاطب به عنوان آفرینندة معنا که هدفش قدرت‌دادن به معناسازی است.
پژوهش پیش از تولید سریال‌ها کجاست؟
هر ساله در بسیاری سریال‌هاي ما به دلیل نبود پژوهش پیش از تولید و نبود برنامه‌ریزی بلندمدت در صدا و سیما در تولید سریال‌ها با حرکات سینوسی روبه‌روييم؛ اما برخی سریال‌ها با موفقیت بسیاری روبه‌رو مي‌شوند که خلاقیت‌هاي فردی کارگردان در موفقیت آن سهیم است. برنامه‌ریزی ارتباطی بر اساس اهداف را باید پایه‌گذاری کنیم. در این برنامه‌ريزي سؤالات ساده‌اي داریم؛ برای مثال مخاطب به کدام مواد اطلاعاتی نیاز دارد؟
جراحت و توجه‌نکردن به زمان پخش
یکی از ایرادهای وارد به سریال جراحت، پخش آن پس از سخنان آیت‌الله مکارم شیرازی است. فیلمنامه انسجام درونی خوبی ندارد. با وجود زیبایی‌های این سریال، ضعف فیلمنامه و بی‌توجهی به مسئله‌شناسی انتقاداتی است که مي‌توان به این سریال داشت؛ ضمن اینکه تکیه بر ۳۰ قسمتی و سه ماهه بودن یا ۱۵ قسمتی برای ایام نوروز ضروری نیست.
تولید هم‌زمان با پخش آفت سریال‌هاي ایرانی
بخشی از این سریال‌ها در حال پخش و بخش دیگر در حال تولید است؛ در حالی که مهم‌ترین بخش، بحث نظارت است؛ اما با این شیوة سریال‌سازی، نظارت به کلی از بین می‌رود. «نعمت الله»، نویسندة جراحت در گفت‌وگويي گفته است: «من مخالف سرسخت الگوسازی هستم و فقط داستان روایت می‌کنم.» در حالی که چه بخواهد و چه نخواهد الگوسازی می‌کند.
بعد از هر سریال باید امید و نشاط به مخاطب منتقل شود و شخصیت‌ها در طی داستان شکل بگیرد. در سیر قصه نیز باید تغییرات احتمالی شخصيت‌ها نشان داده شود. نمایش انسان‌های منفی بد نیست، بلکه باید نشان داده شود، با حضور در جامعة دینی آن انسان تغییر پیدا کرده یا خیر. نمایش همین نکته کافی است.
جنگ نرم، معادلات جهانی را تغییر داده است
حجت‌الاسلام والمسلمین «محمدتقی ملبوبی»
استاد دانشگاه و پژوهشگر
هنر اسلامی و فرهنگ بین‌الملل:
در چند دهة اخیر رقابت در عرصه‌هاي جهانی به سمت استفاده از قدرت نرم پیش رفته است. بحث فرهنگ، نقش کلیدی را در قدرت نرم بازی مي‌کند. اگر در گذشته از جنگ سرد سخن می‌گفتیم، این دیالوگ اکنون در مورد قدرت فرهنگی و نقش فرهنگ در هدایت توده‌هاي مردمی صادق است.
کشور ما یکی از هدف‌هاي اساسی جنگ نرم در خاورمیانه است. در بحث قدرت نرم به دو غول رسانه توجه شد؛ یکی اینترنت که در دهة اخیر به‌سرعت رشد کرده و باعث شده که هرکس در منزل خود به یک رسانه تبدیل شود. دوم تلویزیون‌هاي ماهواره‌اي که در گام اول با فضاسازی سیاسی وارد شدند؛ سپس با بهره‌گیری از هنر و موسیقی‌هايي که از محدوديت‌هاي کشور ماست، نفوذ کردند.
سریال‌ها، فصل جدید جنگ نرم
فصل جدیدی که در یکی دو سال اخیر و بهویژه در سال جدید با آن روبه‌روييم، بحث فیلم‌ها و سریال‌ها و برنامه‌هاي داستانی است که در دستور کار شبکه‌هاي تلویزیونی قرار گرفته است و هدف آنها دامن‌زدن به ناهنجاری‌هاي اجتماعی در جامعة ماست؛ مثلاً در «فارسی وان» کانون خانواده مورد هجوم قرار می‌گیرد؛ همچنين روابط بین زن و مرد و بزرگ‌تر و کوچک‌تر نیز هدف است.
دلیل اول گرایش ما به برنامه‌هاي ماه رمضان نزدیک‌شدن ما به سنت‌هاي عام اسلامی و تولید برنامه‌هاي شاد در ماه مبارک رمضان است؛ بدین منظور تبدیل‌شدن ماه رمضان به یک مناسبت، امری حرفه‌اي است. با توجه به بازه‌هاي زمانی‌اي که مردم دارند، می‌توانیم از طریق سریال‌ها با آنها ارتباط برقرار کنیم. ماه رمضان به لحاظ دارا بودن ساختاری دینی، ماه تزریق پیام دینی به جامعه است؛ بهویژه ایران که در حال گذار از جامعة سنتی به مدرن است و بخش‌هاي فرهنگ، رسانه و آموزشی-تجربی نقش‌هاي کلیدی دارند.
تلویزیون‌های حرفه‌ای به زمان پخش تأکید دارند
در بحث مخاطبِ سریال‌ها بیشتر، مخاطب عمومی مد نظر قرار می‌گیرد؛ در حالی که به لحاظ سنی، اقشار مختلف و گروه‌بندی اجتماعی مخاطبان بسیاری به تماشای سریال‌ها می‌نشینند. نمونة این اشکال در سریال «نون و ریحون» مشاهده مي‌شود که ویژة جوانان است؛ اما آخر شب پخش می‌شود. تلویزیون‌های حرفه‌ای به زمان پخش تأکید دارند و بر اساس مخاطب نوجوان، جوان و... ساعت پخش را تعیین می‌کنند.
در بخش مخاطب‌شناسی سریال‌ها باید برنامه‌ریزی جدی پیش‌بینی شود. در دو نظرسنجی که دلایل گرایش مخاطب به سریال‌ها مورد توجه بود، موضوع سریال، داستان و فیلمنامه، نکات آموزنده، میزان تأثیرگذاری، بازی خوب بازیگران، ساختار معنوی، نزدیکی به مسائل اجتماعی و توجه به مسائل روز از اولویت‌های مخاطبان برای توجه به یک مجموعه بوده است.
از جمله نکات مورد انتقاد مخاطبان نیز بر بدآموزی سریال‌ها بوده که این در نتیجة بی‌دقتی در مشاوره‌های این مجموعه‌هاست. موضوعات تکراری، ضعف محتوا، ارائة تصویر سطحی از دین نیز از جمله نقدهای واردشده به سریال‌های سال گذشته از زبان مردم است.
نگاه منفی به مرگ و شخصیت‌پردازی معضل اساسی سریال‌ها
نگاه منفی به مرگ در سه سریال امسال دیده می‌شود؛ مرگ سرایدار خانه ونک در «جراحت»، مرگ حاج فتاح و خودکشی نوة او در «ملکوت» و قتل ملک مسعود در «در مسیر زاینده‌رود» که گرة اصلی آن را تشکیل داده است، گواه این دیدگاه منفی است. مشکل دوم بحث شخصیت‌پردازی است. در سریال‌ها مشاور دینی داریم؛ اما از مشاور روانشناس استفاده نمی‌شود. در این سریال‌ها مرد ایرانی پرخاشگر و بی‌ظرفیت نشان داده شده که به اندک بهانه‌ای معتاد می‌شود. جوان ایرانی آسیب‌پذیر و منحرف معرفی شده و زن ایرانی نیز بی‌منطق است. شخصیت «لطیفه» در جراحت اندکی منطقی است؛ اما دیگر زنان از جمله «انسی» بی‌منطق برخورد می‌کنند؛ در حالی که در دیدگاه ایرانی-اسلامی به زن نگاهی ارزشی و هدایتگرانه وجود دارد؛ اما در جراحت او را انتقام‌گیر می‌بینیم.
آخر داستان نانوشته است
پروانه معصومی بازیگر ملکوت از کامل‌نبودن فیلمنامه و مشخص‌نبودن انتهای آن تاکنون انتقاد کرده است؛ در حالی که باید این برنامه‌ریزی‌ها از یک سال قبل انجام شود. روایت در «نون و ریحون» نیز از هم پاشیده است و برای نجات آن از راوی استفاده شده است.
صرف نظر از ساختار محتوای آثار ماورایی غربی، در جذب مخاطب موفقیت بسياري نصیب آنها می‌شود. در سریال‌های ما نیز در مقایسه با سریال‌های سال‌های گذشته همچون اغماء، در زمینة جلوه‌های ویژه رشد دیده می‌شود و با وجود کاستی‌هاي سریال ملکوت، باید از این جسارت برای کار در مورد ماورا تقدیر کرد.
