آرمان هیأت - مدل‌های جدید غلو به بازار مي‌آید

« اعتدال، اصلی است که در جامعه ما به فراموشی سپرده شده و یکی از حلقه‌‌هاي مفقود جامعة ماست و وقتی اعتدال فراموش شود و ارزش نباشد، افراط ارزش مي‌شود و از آن غلو ناشی مي‌شود.»

مردم‌شناسی: وقتی سخن از غلو به میان مي‌آید، اذهان عمومی، بی‌درنگ به سوی فاحش‌ترین سطح غلو (مثل فرض مقام الوهیت برای حضرت امیر (ع) و مهدویت برخی امامزادگان) اشاره مي‌کنند ، آن را غیر عقلانی و زشت مي‌خوانند و بی‌هیچ تردیدی نسبت به غلات مذکور اعلام برائت مي‌کنند. دیگر در فضای جامعة ما این قبیل غلوکردن‌ها خطری همچون آنچه در گذشته داشت، ندارد.

امروز باید انرژی مبلغان و رسانه‌ها صرف مبارزه با اشکال جدید غلو شود که بزرگ‌ترین معلمان دینی همچون عاشورا را از نفس انداخته است.

ذکر فوايد غیر منطقی برای گریه و علاقه به اهل بیت (ع)، ذکر فضايل عجیب و مستند به منابع ضعیف و بی‌نام‌و‌نشان، حکایت انواع متناقض شکنجه‌ها و قتل‌ها و ساختن شخصیت‌‌هاي خیالی در جبهة دوست و دشمن، اثبات‌کردن ادعاهای پوچ به اعتبار رویا و احساس و الهام و... ، رایج‌ترین غلوهای مربوط به مجالس مذهبی‌اند.

آسیب‌‌هاي غلو
غلو، مردم کم‌سواد و خوش‌باور را غیر منطقی و احساساتی بار مي‌آورد و موجب ایجاد ظرفيتي خطرناک در این بخش از جامعه مي‌شود که این ظرفيت، هرگاه انرژی خود را تخلیه کند، بیشترین آسیب را متوجة مذهب مي‌کند. مشاجرات مذهبی، برخوردهای تفرقه‌افکن و... دود‌‌هاي برخواسته از همین آتش هستند.
در مقابل، آنها که از بینش عقلانی‌تری برخوردارند، در رويارويي با غلو، منزجرانه برخورد و نسبت به کل باورهای دینی، تردید پیدا مي‌کنند و گاهی از همین دروازه، جذب مخالفان مي‌شوند.

غلو خیانت بزرگی در حق عاشورا نیز روا مي‌دارد؛ زیرا تأثیرگذاری آن را در ابعاد عملی و اخلاقی از بین مي‌برد. «غلو تصویری نامعمول و نامعقول از عاشورا مي‌سازد... این تصویر موجب مي‌شود که بخش‌هايي از مردم به این باور برسند که امام حسین و نهضت با شکوه او، قابل الگوگیری نیست؛ بلکه حادثه‌اي پر از عجایب و شگفتی است که فقط باید برای آن گریست؛ زیرا حادثه‏اى كه سرشار از امور غیر طبیعى باشد نمى‏تواند الگو و ملاك عمل براى همة مردم باشد. تصویرى كه غلات از ماجراى عاشورا مى‏سازند، به‌قدرى عجیب و دور از ذهن است كه كسى را به فكر تأسى، پیروى و همانندسازى نمى‏اندازد.» (cloob. com، غلو ۳)

غلو به حیثیت و آبروی شیعیان نیز ضربه مي‌زند. آیت‌الله مکارم شیرازی، از مراجع گران‌قدر شیعیان، دربارة امر غلو در مداحي مي‌گوید: «اين رويه، افراد را به سوي شرك هدايت مي‌كند و از سوي ديگر به دست دشمنان بهانه مي‌دهد. دشمنان تشيع درصدد چسباندن وصلة شرك به ما هستند. حال كسي كه در مجلسي حرفي بزند، مشكل ساز مي‌شود.» (روزنامة کیهان، ش ۱۸۵۵۵)

مخاطب‌شناسی غلو
با آنکه غلو اصطکاک زیادی با شعور مخاطب پیدا مي‌کند، معمولاً اعتراض کسی را برنمی‌انگیزد؛ هرچند مخاطبان آن، باسواد و از هر قشری باشند.

برای درک چرایی این مشکل باید انواع مخاطب را با بینش‌ها و اندیشه‌‌هاي متفاوتشان در نظر گرفت. بسیاری مخاطبان آگاهی کافی برای فهم و تشخیص این چیزها را ندارند و چه بسا آن را مستحب بدانند. گاهی عدة گرفتاری هم بین اینها هستند که از طرق طبیعی قادر به حل مشکلات خود نیستند و به دنبال راه‌های خیالی مي‌گردند. این عده زمینة خوبی برای جذب‌شدن در این مورد دارند.

بسیاری مخاطبان نیز –همان‌طور که تربیت شده‌اند– بی‌تفاوت هستند. بی‌تفاوت‌ها هیچ‌گاه عمیق به اطراف خود توجه نمي‌کنند که بخواهند واکنشی نشان دهند. همة منطقشان پیروی از جمعیت و هم‌رنگی با عموم است. اینها اگر در کربلا هم بودند، و به سخنرانی امام حسین (ع) گوش مي‌دادند، بسیار گریه مي‌کردند و پس از آن به خانه مي‌رفتند و امام (ع) را با یزیدیان تنها مي‌گذاشتند. امام سجاد (ع) در برخورد با کوفیانی که چنین اخلاقی داشتند، فرمود: «خواستة من از شما اين است كه نه با ما باشید، نه علیه ما» (خطبة تاریخی امام سجاد (ع))

بسیاری نیز هستند که از سواد بالاتر و بینش بهتری برخوردارند؛ اما یا شهامت نهی از منکر را ندارند یا به دليل رعايت احترام سخنگو و ملاحظة امور دیگری برخورد نمي‌کنند و... تا به هر حال غلو بيان شده در مجلس با سکوت حاضران به تصویب رسد و مدتی بعد، از زبان دیگری در مکان دیگری شنیده و به‌مرور جزو تاریخ شود؛ در نهايت انسان‌هاي برجسته‌اي نیز همچون شهید مطهری (ره) نیز یافت مي‌شوند که این انحرافات را با زبان و قلم فریاد بزنند.

علل و انگیزه‌‌هاي غلو
علل غلو را در زمینه‌‌هاي مختلف روانشناختی، جامعه‌شناختی، سیاسی و ... مي‌توان جست‌وجو کرد که به اندازة حوصلة بحث و توان خود به برخی اشاره خواهم کرد.

دلائل روانی غلو
قبل از هر سخنی باید متذکر شد که میل به افراط و تفریط در آدمی وجود دارد. میل به اسطوره‌سازی و بزرگنمایی به‌ويژه در کسانی که خلأ روحی دارند، زیاد دیده مي‌شود؛ گویا سعی دارند پشت این بزرگ‌کردن‌ها، کوچکی خود را مخفی کنند.

گاهی نیز به نظر مي‌رسد که بعضی غلوها مثل مبالغه در زیبایی چهره و اندام یا در قدرت رزم و نیروی بدنی ائمه (ع) ناشی از آن است که مردم ما هیچ معصومی و بلکه هیچ انسان کاملی را ندیده و کمالات او را با حواس خود درک نکرده‌اند؛ البته این نظریه متضمن سطحی‌نگری است؛ زیرا مردم در زمان اهل بیت (ع) با وجود آنکه با ایشان مي‌زیستند، مرتکب بیشترین و بالاترین حد غلو شدند؛ اما مي‌توانیم بگوییم تقصیر و کوتاهی از سوی مردم در حق آن بزرگواران، موجب غلو شده تا تسلیت خاطری برای مقصران باشد.

دکتر کامل مصطفی شیبی مي‌گوید: «اينکه چرا غلو در شيعه پيدا شد، بايد علت را انگيزه‌هاي روحي و نفسي بدانيم و آن سهل‌انگاري و بي‌وفايي بود که مردم کوفه نسبت به حضرت علي (ع) در زمان خلافت آن امام روا داشتند، تا بدان حد که علي (ع) به سبب عصيان کاري و نفاق آن مردم شهيد شد که عکس‌العمل آن پيدايش دوستي به درجة افراط در همان مردم بود نسبت به وي و بيزاري از دشمنان او. و چون در دوستي و دشمني هر دو زياده‌روي شد، به درجة غلو رسيد و در نتيجه گروه غاليان پيدا شدند.» (تبیان، ایستادگی امام سجاد (ع) در برابر غالیان)

این علت هم‌اکنون نیز مي‌تواند غلو بیافریند؛ به این معنا که گناهکاری و بی‌اعتنایی نسبت به دین، زحمات و فداکاری‌های ائمه (ع) و اوامر و نواهی ایشان زمینه‌‌هاي غلو را به وجود مي‌آورد تا آرامش و رهایی از عذاب وجدان به دست آید. یک راه دیگر در کشف ریشه‌‌هاي غلو آن است که بدانیم چه منفعتی از طریق غلو به دست مي‌آید. آدمی از هر روزنه و منفذی که به سویش گشوده شود، به سمت آنچه منفعت خود می‌داند حرکت مي‌کند. غلو هم در پاره‌اي از موارد متأثر از همین امر است.

ميان مسیحیان، غلو موجب رفع بار گران تکالیف دینی شد. در مسیحیت نیز همچون اسلام تکالیف شرعی اعم از نماز، روزه، حجاب و... وجود داشت؛ اما غلو دربارة مسیح، مبنی بر اینکه روز رستاخیز گناهان امت را به دوش مي‌کشد، موجب رفع تکلیف شد.
«از آنجا که خدا بندگانش را دوست داشت، يگانه فرزند خود مسيح که هم‌ذات با خدا بود را فرستاد تا در ميان بشر زندگي کند و سپس مصلوب شود تا خود را فداي گناهان بشريت بگرداند و بعد از مرگ مسيح، حالت دوستي بين خدا و بشر حاصل شد و هرکس که به مسيح ايمان مي‌آورد، گناهانش بخشيده مي‌شد.» (اشاره به عقیدة فدا، کتب ادیان)

اکنون نیز غلو در مورد بخشیده‌شدن گناهان و بلکه جنایات بزرگ به وسیلة گریه بر امام حسین (ع)، آن‌هم مستند به خواب و رویا و... مي‌تواند در گستاخی گناهکاران در ارتکاب به معاصی و ترک واجبات مؤثر باشد.

متأسفانه این نقاط ضعف شیعیان، بهانه‌اي به دست نویسندگان و صاحبنظران غیر شیعی داده تا با استناد به آن شیعیان را به بی‌فرهنگی، خرافه‌پرستی و احساساتی‌بودن محکوم کنند. در اثر این تبلیغات ضد شیعی، شیعیان کمتر مي‌توانند در هدایت دیگران به دین اسلام و تشیع موفق شوند و این گناهی نابخشودنی است که با وجود این‌همه تلاش‌های ائمه (ع) گسترش دین شیعه بسیار کند و ناموفق باشد؛ اما توسعة ادیان تحریف‌شدة دیگر به دليل رفتار پیروانشان سریع‌تر صورت گیرد.

دلايل جامعه‌شناختی
متأسفانه آنچه امروز درجامعة مداحی و مراسم عزاداری مرسوم است، راه را برای انحراف و غلو باز گذاشته است؛ زیرا رقابتي کاملاً محسوس، مجالس عزاداری را به‌سرعت به سمت ارائة سبک‌های جدید در سخنرانی و مداحی هدایت مي‌کند.

گویا همه با آنکه اقرار نمي‌کنند؛ اما به‌خوبی مي‌دانند که مداح محبوب و موفق کسی است که هر سال سبک‌های جدید در سینه‌زنی و روضه‌خوانی داشته باشد. خوب و بد و درست و غلط آن نیز ارزیابی نخواهد شد. سخنران داناتر و محبوب‌تر نیز کسی به نظر می‌آید که حرف‌های جدید و جالب توجه داشته باشد؛ هرچند ضرورت یا فوایدی دربر نداشته باشند.

پر واضح است که در چنین فضایی زمینة مناسبی برای رشد غلو به وجود مي‌آید که چارة آن برگرداندن جامعه به حالت تعادل است. یکی از سیاستمردان کشورمان که از غلو در فضای سیاسی کشور انتقاد مي‌کند، می‌گوید: «اعتدال، اصلی است که در جامعة ما به فراموشی سپرده شده و یکی از حلقه‌‌هاي مفقودة جامعة ماست و وقتی اعتدال فراموش شود و ارزش نباشد، افراط ارزش مي‌شود و از آن غلو ناشی مي‌شود.» (آفتاب، دلایل رشد غلو در عرصة سیاسی.)

اما نباید از این نکته غفلت کرد که عزاداران حسینی اعم از مداحان و سخنوران و شنوندگان، همه انسان‌هاي متدینی هستند که اگر واقعیت امر را درک کرده و خصوصیات یک مجلس خوب و مقبول را بدانند، حتماً آن را در مجالس خود لحاظ خواهند کرد.

به همين منظور عزادارن باید به این باور برسند که گریه و اندوه شرط نیست. شنیدن تمام وکمال سخنرانی شرط نیست، بلکه اصل، آن است که مجالس عزاداری هدایت‌کننده باشند و موجب ارتقاي سطح فرهنگ و تدین مخاطب شوند. کساني که چندین سال از عمرشان را در مجالس امام حسین (ع) گذرانده‌اند، اما هر سال هیچ تغییری در اندیشه و رفتارشان به وجود نیامده و رشدی نداشته‌اند، هیچ مجلس مقبولی هم نداشته‌اند. فقط شاید ثواب مجالس برایشان محفوظ مانده باشد. این مفهوم واقعی شفاعت است.

شفاعت اول در دنیا اتفاق مي‌افتد و سپس در آخرت برای انسان مجسم مي‌شود. کسی که واقعاً در دنیا در مجالس عاشورایی هدایت شود، در آخرت به سبب این عزاداری‌ها شفاعت مي‌شود.