آرمان هیأت - آيين هيأت‌داري(1)

اوّلين هيأت به صورت رسمي، بعد از رحلت حضرت رسول(ص) شكل گرفته كه حضرت فاطمه(س) به طور مرتب و هفتگي، همراه حسن عليه‌السلام و حسين عليه‌السلام بر سر قبر شهدا مي‏رفتند و آنجا برنامه‌ي مرثيه و گريه داشتند.

شماره اول ماهنامه خيمه - محرم 1424 - اسفند 1381

تعريف و كلياتي درباره هيأت

هيأت را مي‌توان دو گونه تعريف كرد:

تعريف هيأت‌ها به گونه‌اي كه هستند و تعريف آنها به گونه‌اي كه بايد باشند.

ما جمع بين اين دو تعريف را آورده‏ايم. البته اين تعريف مقداري طولاني است. هيأت يعني تجمعي از مؤمنان كه براي تعظيم شعاير الهي و احياي امر اهل‌بيت‏(ع)، ـ نام و ياد و سيره و روش اهل‌بيت‌ ـ در جامعه و تعليم و تربيت ديني و اخلاقي خود، به برگزاري متناوب جلسات مذهبي، شامل قرائت قرآن، سخنراني ديني و ذكر توسّل اهل‌بيت عصمت و طهارت با محوريت عزاداري امام حسين(ع) اقدام مي‏كنند. در تعريفي كه ما از هيأت ارائه مي‏دهيم چند مورد را خارج مي‏كنيم:

اگر هيأتي، قرائت قرآن نداشت، اين هيأت، هيأت كاملي نيست. وقتي هيأت هست، ذكر هست، چرا ذكر قرآن نباشد؟! اگر جلسه‌ي تجويدي باشد و تفسيري هم بگويند، اين هم هيأت نيست؛ اين جلسه يك كار تخصصي است و با برخورد كردن با قرآن به عنوان ذكر، تفاوت دارد.

تجمّع، يعني اين افرادي كه دور هم جمع شده‏اند؛ اينها تصادفاً به هم نپيوسته‏اند، بلكه داراي تشكّل‌اند. اينها با گروهي كه به نماز جمعه يا جماعت مي‏روند، متفاوت‌اند. اگر شما مراسم برگزار كرديد و گروهي آمدند و رفتند، به اين هيأت نمي‏گويند. به مراسم عاشورا و محرم نيز هيأت نمي‏گوييم؛ اين مراسمي است كه در سال، يك بار برگزار شده و ديگر ادامه ندارد؛ بنابراين بايد جلسات متناوب باشد و تناوب از نظر ما، حداقل ماهيانه و حداكثر هفتگي است.

چرا هيأت را با محوريّت بصيرت ديني يا قرآن يا ساير ائمّه نمي‏دانيم و فقط به امام حسين‏(ع) توجّه كرده‏ايم؟ اينها همه قابل بحث است. در اين زمينه، بزرگان ما حرف‏هاي زيادي دارند كه بايد لحاظ شود. عدم توجّه به اين نكات، در دراز مدت، هيأت را دچار انحراف خواهد كرد.

در اين زمينه دقيق‌ترين سخنان و مفاهيم را در سخنان حضرت امام(ره) مشاهده مي‏كنيد. اين‏كه ما مي‏خواهيم هيأت را اين گونه تعريف كنيم، براي اثبات يك ادّعاست و آن ادّعا اين است كه بهترين شيوه براي تربيت نسل انقلاب و جامع‌ترين روش براي تربيت در وجوه مختلف، هيأت‏هاي مذهبي هستند و هيچ روشي براي تعليم و تربيت ديني، بهتر و كارآمدتر از هيئآت مذهبي نيست. كارهاي ديگر هم وجود دارد، مثل: تئاتر، فيلم و... اينها را مي‏توان با هم مقايسه كرد، ولي در حركت‏هاي فرهنگي، هيئآت مذهبي مهم‌ترين نقش را دارند.

چون مي‏ببينيم با هيأت، كسي مخالفت نمي‏كند، پس شايد حس كنيم چيز علمي نيست. من در اين ميان، نظر شخصي خودم را ابراز مي‏كنم و اين كه از مقوله‌ي هيأت دفاع مي‏كنم، به عنوان جامع‏ترين و بهترين روش آن را مي‏دانم و معتقدم در بُعد تربيتي، همه وجوه انسان را پرورش مي‏دهد. اگر هيأت‌دار به اين مسأله معتقد نباشد، يا شركت‌كنندگان دائمي و برگزار كنندگان هيأت، به آن معتقد نباشند، از اين سرمايه استفاده نخواهند كرد و به هيأت لطمه مي‏زنند.

تاريخچه تشكيل هيأت های مذهبي

بعضي‏ها مي‏گويند: اين هيأت‏ها، ساخته و پرداخته‌ي دست صوفيه است. بعضي آن را به صفويّه نسبت مي‏دهند؛ يعني فرهنگ تشيع صفوي؛ ولي بنده ريشه تاريخي آن را از زمان رسول خدا(ص) مي‏دانم.

هر تشكّل اجتماعي در سينه‌ي تاريخ، نسبت به كثرت جامعه و فرهنگ مردم، تغيير و تحول پيدا مي‏كند. حج‏هاي امسال را ببينيد، با حج‏هاي چهار - پنج قرن پيش تفاوت بسيار دارد؛ البته يك حقيقت اصلي دارد، ولي شكل آن تغيير مي‏كند.

من ريشه‌ي هيأت‏ها را در صفويّه يا زمان حضرت آيت الله بروجردي مي‏دانم؛ بلكه ريشه آن را در زمان شهادت حمزه سيّدالشهدا مي‏بينم كه وقتي به شهادت رسيد، پيامبر اسلام وقتي به مدينه آمدند مشاهده نمودند كه همه براي كشتگان خود گريه مي‏كردند، فرمودند: كسي براي عمويم «حمزه» گريه نمي‏كند؟ و از آن به بعد، رسم شد در مدينه هر كه مي‏خواست براي شهيد خودش عزاداري كند، ابتدا سر قبر حمزه مي‏رفت و بعد براي شهيد خودش عزاداري مي‏كرد. اين رسم كه براي يك شهيدِ محور، در شهر، در حضور رسول خدا و با اشاره‌ي ايشان، ابتدا عزاداري شود و بعداً به موضوعات شخصي خود پرداخته شود، از زمان رسول خدا صورت گرفته است. اين ريشه‌ي تشكيل هيأت است.

اوّلين هيأت به صورت رسمي، بعد از رحلت حضرت رسول(ص) شكل گرفته كه حضرت فاطمه(س) به طور مرتب و هفتگي، همراه حسن عليه‌السلام و حسين عليه‌السلام بر سر قبر شهدا مي‏رفتند و آنجا برنامه‌ي مرثيه و گريه داشتند.

مي‏رسيم به زمان حضرت علي‏(ع) كه وقتي از زمين كربلا مي‏گذشتند، مراسم عزاداري و نوحه خواني داشتند. در زمان حضرت رسول(ص) نيز هنگام تولد امام حسين گريه كردند. در زمان خود امام حسين‏(ع) شعرهايي كه باقي مانده، بر اين مفهوم دلالت دارد. وقتي حضرت به شهادت مي‏رسند اشعاري كه وجود دارد:

«شيعتي مهما شربتم ماء غدب فاذكروني

و سمعتم بغريب او شهيد فاندبوني»
كه روايتي است كه حضرت سكينه(س) از حلقوم بريده‌ي ابا عبدالله الحسين نقل مي‏كنند و برخي از علماي بزرگ آن را توثيق كرده‏اند. در اين‏جا حضرت مي‏فرمايند براي هر شهيد و غريبي خواستيد گريه كنيد اول مرا ياد كنيد.

مي‏آييم جلوتر، مي‏رسيم به زمان امام سجاد، امام‏(ع) روايت هست تا آخر عمرشان، هر بار كه غذا خوردند، يك بار قبلش براي امام حسين گريه كردند. مي‏رسد به امام باقر و امام صادق عليه‌السلام كه روضه‌خوان‌ها را دعوت مي‏كردند، مداحان را دعوت مي‏كردند، و در موردي به يكي از ذاكران هر چه طلا در منزل بود اهدا كردند. اين‏كه خانواده‌ي خود را جمع مي‏كردند، جلسه تشكيل مي‏دادند و در آن مي‏فرمودند كه شعر براي اباعبداللّه الحسين بگوييد، چرا؟ چون به قول مقام معظم رهبري: «هيچ پيامي جز در قالب هنر جاودانه نمي‏ماند.»

حضرت به كسي كه يك بيت شعر، براي امام حسين(ع) مي‏گفت يا مي‏خواند، پول وحتّي به او وعده بهشت مي‏دادند.

امام باقر(ع)، پول مي‏دهند براي عزاداري كردن بعد از خودشان، كه بعد از من تا ده سال براي من در «مني» روضه خواني كند. در امامان بعدي هم اين سنّت حسنه باقي ماند. در جامعه‌ي كوچك، مجلسي در حد 20 نفر در حضور امام صادق(ع) برگزار مي‏شد و هنگامي كه جامعه‌ي بزرگ شد اين تشكل‏ها و هيأت‏ها ايجاد مي‏گرديد. بزرگ شدن جامعه‌ي شيعي، هيچ چيزي را تغيير نداده است و فقط هيئآت را گسترش داده است. در اين‏جا لازم است نكته‏اي را تذكر دهم، خيلي‏ها وقتي به مقوله‌ي عزاداري امام حسين(ع) مي‏رسند اول مي‏روند سراغ نكته‏ها و وجوه منفي آن!. مگر تا به حال از قرآن عليه اهل‌بيت(ع) در تاريخ استفاده نشده است؟ نمونه‌ي آن اين‏كه، از قرآن استفاده كردند و گفتند كه قتل حضرت علي(ع) واجب است. آيا اين درست است كه هنوز فردي كه قرآن را باز نكرده، به او بگوييم مواظب باش مرتكب قتل حضرت علي(ع) نشوي؟ يا به حافظ قرآن بگوييم مواظب باش مانند خوارج نهروان نشوي؟ خوب است در رسانه‏ها كه جوان‌ها را براي حفظ قرآن تشويق مي‏كنند مرتب اين گونه مسائل را ذكر كرد؟ در تاريخْ بيشتر از قرآن سوء استفاده شده تا اهل‌بيت و اهل‌بيت‏(ع) بيشتر حافظ و مدافع قرآن بوده‏اند و جلوي سوء استفاده را گرفته‏اند.

من نمي‏دانم چرا هر كه به مقوله، عزاداري امام حسين(ع) مي‏خواهد بپردازد از تخويف و تحقير شروع مي‏كند؟

آيا هيأت‏هاي مذهبي بيشتر آسيب دارند يا حوزه‏هاي علميه؟ مسلّم است كه حوزه‌هاي علميه.

حضرت امام(ره) مي‏فرمايند: اسلام از هيچ چيز به اندازه دانشگاه و فيضيه لطمه نخورده است. همين حوزه و فيضيه، را ما چقدر تقدير مي‏كنيم و مي‏دانيم آفاتي دارد و بايد آنها را بر طرف كرد. ولي فرهنگ برخورد با آن كاملاً محترمانه است. اما وقتي به هيأت رسيديم، اول بر سرش مي‏كوبيم و بعد فوايدش را ذكر مي‏كنيم. به هر حال در بحث تاريخي، شما اهتمام اهل‌بيت را به هيئآت، شاهد هستيد.