اعتکاف عملي است عبادي که در شرع مقدس اسلام مستحب و در سنت نبوي (ص) و سيره ي معصومين (ع) داراي جايگاهي رفيع و ارزشمند است که همواره در انجام آن اهتمام مي ورزيدند.
شماره پانزدهم ماهنامه خیمه - رجب 1425- شهریور 1383
اعتکاف و اسلام
اعتکاف عملي است عبادي که در شرع مقدس اسلام مستحب و در سنت نبوي (ص) و سيره ي معصومين (ع) داراي جايگاهي رفيع و ارزشمند است که همواره در انجام آن اهتمام مي ورزيدند. اعتکاف از ريشه ي «عکف» و «عکوف» داراي معاني لغوي متعدد است که به مفهوم واحد و مشترکي بر مي گردد. يعني «العکوف الاقبال علي الشيء و ملازمته علي السبيل التعظيم له» به چيزي روي آوردن و به خاطر تعظيم و احترام با آن همراهي کردن و در اصطلاح ديني به معناي ماندن در مسجد و توقف در آن به قصد طاعت و بندگي خداست «هواللبث في المسجد بقصد التعبد»، اين معناي عمومي و پذيرفته شده از سوي علماي اسلام و محققين ديني است و مراسمي که امروزه در مساجد برگزار مي شود، دقيقا ناظر به همين معناست. در عصر رسول خدا (ص) نيز مراد و مقصود آن حضرت و مسلمانان از عمل به اين سنت همين معناست و مفهوم بوده است.
اعتکاف در اديان الهي
- اعتکاف در اديان الهي سابقه ي ديرينه اي داشته و در اسلام استمرار يافته و احتمالا پاره اي از احکام و شرايط آن تغيير کرده است. علامه مجلسي (ره) در بحارالانوار از اعتکاف حضرت سليمان در بيت المقدس روايت کرده است. در شريعت حضرت ابراهيم اعتکاف جزو عبادات محسوب مي شده و خداوند در قرآن کريم به ابراهيم و فرزندش اسماعيل دستور مي دهد که: خانه ي مرا براي طواف کنندگان، معتکفان و نمازگزاران پاک و تطهير کنيد همچنين علامه طباطبايي (ره) در الميزان مي نويسد هدف حضرت مريم از دوري نمودن از مردم، بريدن از آنان و روي آوردن به سنت اعتکاف بوده است.
علامه حلي (ره) نيز در کتاب تذکرة الفقها به مشروعيت اعتکاف در اديان پيشين تصريح نموده است؛ لذا شايد بتوان گفت اعتکاف داراي پيشينه اي به قدمت تمامي اديان الهي و آسماني است.
تاريخچه ي اعتکاف در ايران
سير اعتکاف در ايران داراي فراز و فرود فراواني است، اما آنچه که به اجمال مي توان گفت اين است که هر زمان علماي برجسته به اعتکاف اهتمام داشته اند و شرايط اجتماعي و سياسي نيز اقتضا کرده، اعتکاف رواج يافته است از جمله در عصر صفوي به همت دو عالم بزرگ شيخ بهايي و شيخ لطف الله عاملي، اعتکاف رونق خاصي در شهرهاي ايران يافت و يا در زمان آيت الله العظمي بروجردي همت زيادي در توسعه و رونق اعتکاف به کار رفت، تا جايي که به دستور ايشان درس هاي حوزه تعطيل و معتکفان مورد تشويق و ترغيب قرار مي گرفتند. اما در بيشتر دوران به صورت محدود در مساجد شهرهاي بزرگ و مذهبي برگزار مي شد و مي توان اين سنت نبوي را قبل از انقلاب تقريبا فراموش شده دانست.
اعتکاف پس از انقلاب
پس از انقلاب گرايش به معنويات موجب توجه مردم به سنت هاي حسنه اي چون اعتکاف شد و آثار و برکات فردي و اجتماعي اين عبادت انسان ساز زمينه گسترش و رشد آن را فراهم نمود. از سال 75با اقدامات و هماهنگي هاي سازمان تبليغات اسلامي اين سنت نبوي در سراسر کشور به گونه اي فراگير مورد توجه قرار گرفت، به گونه اي که هر سال آمار معتکفين افزايش يافت و خيل علاقه مندان و مشتاقان به ويژه جوانان و نوجوانان، رشد چشم گيري داشته است و اکنون از شعاير مهم در ايام البيض رجب به شمار مي آيد.
استقبال عموم
آمار رسمي در خصوص برگزاري سنت حسنه ي اعتکاف که هر ساله از سوي سازمان تبليغات اسلامي اعلام مي گردد نشانگر اين است که تعداد شرکت کنندگان در اين مراسم، هر سال نسبت به سال قبل افزايش داشته است. چنانکه در سال گذشته در سراسر کشور، مجموعا تعداد 144654نفر در مساجد جامع جهت اعتکاف به مدت 3روز حضور يافتند که تعداد 81459نفر آنان را خواهران و 63195نفر را برادران تشکيل مي دادند. اکثر معتکفين از ميان اقشار جوان و نوجوان و دانش آموز و دانشجو و طلاب بوده اند، هر چند ساير اقشار نيز استقبال خوبي از اين مراسم عبادي داشته اند.
در استان تهران در سال 82 با ظرفيت 86 مسجد جامع، حدود 17 هزار نفر در سنت حسنه اعتکاف شرکت کرده اند.
برنامه هاي جنبي اعتکاف
هر ساله همراه با اعتکاف که به مدت سه روز در مساجد جامع برگزار مي گردد، برنامه ها و مراسمي از سوي سازمان تبليغات اسلامي و هيأت امناي هر مسجد براي معتکفين تدارک ديده مي شود اهم برنامه هاي پيش بيني شده براي امسال به شرح زير مي باشد:
1. تشکيل ستاد اعتکاف در استان ها و شهرستان ها و هماهنگي در جهت پذيرايي معتکفين.
2. اعلام ليست مساجدي که در سراسر کشور پذيراي معتکفين جهت ثبت نام خواهند بود.
3. دعوت از سخنرانان و مداحان مشهور جهت اجراي مراسم در جمع معتکفين
4. برپايي مراسم زيارت عاشورا، دعاي توسل، دعاي کميل، دعاي ندبه، مراسم دعا و مناجات و اعمال مشهور به ام داوود.
5. اجراي برنامه هاي شبي با قرآن با دعوت از قاريان ممتاز کشور.
6. برگزاري مسابقه ي روزنامه ديواري ويژه ي نوجوانان علاقه مند.
7. چاپ و انتشار جزوه يا کتاب احکام اعتکاف و توزيع آنها در ميان معتکفين.
8. اجراي مراسم تواشيح توسط گروه هاي مختلف.
9. تبليغات جامع شهري نظير: چاپ پوستر و بروشور، نصب پلاکارد و تراکت و بوم و تهيه ي تيزرهاي تلويزيوني و زيرنويس هاي مطبوعاتي و غيره.
10. توزيع فرم ويژه ي ارزيابي و سنجش در ميان معتکفين مساجد.
مشکلات و موانع سازمان تبليغات در اجراي طرح اعتکاف
برگزاري عمومي و سراسري اين مراسم در مساجد جامع، قاعدتا مشکلات و محدوديت هاي خاص خود را در بردارد، اما سازمان تبليغات اسلامي با همکاري ستادهاي مردمي در طول برگزاري چندين ساله ي اين مراسم توانسته بر بسياري از اين مشکلات و محدوديت ها غلبه کند و مي توان گفت که امسال نوعي وحدت رويه به دست آمده است. تذکر محدوديت هاي سازمان تبليغات چندان ضروري به نظر نمي رسد و متصديان و دست اندرکاران امور مساجد و نهادهاي ذيربط که خود از بانيان و مروجين اين سنت نبوي(ص) هستند، تمام تلاش و اهتمام خويش را به کار بسته اند، تا آنها را رفع نمايند و اين سنت را به نحو بايسته و شايسته اي که در روايات مورد سفارش و تاکيد قرار گرفته، برگزار نمايند، اما مشکل کمبود فضاي مناسب براي پذيرايي از خيل عظيم علاقه مندان به اين عبادت انسان ساز، به ويژه کمبود فضاي لازم براي خواهران معتکف، شايد بزرگ ترين مشکل موجود باشد.
اهميت اجتماعي و نتيجه ي اعتکاف
که انسان کامل از ديدگاه اسلام داراي ويژگي هايي در ابعاد فردي و اجتماعي است. عمل کردن به وظايف اجتماعي با همه ي ارزش و اهميتي که دارد به تنهايي انسان را به کمال مطلوب نمي رساند، بلکه ورود به عرصه ي جامعه و فعاليت هاي اجتماعي، هرگاه با پشتوانه اي از ايمان و ويژگي هاي خاص فردي همراه نباشد، مايه ي سقوط انسان خواهد بود. بالعکس، پرداختن به مسئوليت ها و وظايف اجتماعي چنانچه داراي پشتوانه اي معنوي و برخاسته از پيوندي استوار با مبدأ هستي باشد ترقي و رشد انسان را به دنبال خواهد داشت.
از اين رو اديان الهي با آن که انسان را به عرصه ي تلاش هاي اجتماعي و مسئوليت پذيري در برابر همنوعان فرا خوانده اند، هيچ گاه تقويت پيوند او با خداوند را از نظر دور نداشته اند و همواره شيوه هايي از درون گرايي و درون نگري در اديان آسماني وجود داشته است. اعتکاف فرصت گران بهايي است که انسان مي تواند خود را از دنيا و زنگارهاي زندگي مادي جدا نموده و در خلوت با خداي خويش به راز و نياز بپردازد و در اين فرصت ارزشمند با نگاهي به عملکرد خود، خويشتن را مورد سؤال قرار داده و به جبران لغزش ها و کاستي ها بپردازد. اعتکاف در واقع نوعي خلوت و درون گرايي است براي ساختن انسان ها و جلوگيري از آفت خدا فراموشي و خود فراموشي. زيرا معمولا حضور پيوسته در عرصه ي کار و تلاش، به تدريج چه بسا انسان را از درون تهي کند. اعتکاف در مسجد و خلوت با يار فرصتي است که انسان در فضاي روحاني مسجد، پيوندش را با مبدأ هستي استوار نمايد و به کاوش در انگيزه ها و روحيات خويش بپردازد و در راستاي رفع نقصان بکوشد. گر چه اين برنامه ي خودسازي براي همه ي اعصار تشريع گرديده است، وليکن در عصر ما پرداختن به آن ضروري تر مي نمايد، زيرا با گسترش ابعاد زندگي ماشيني زمينه ي رشد بيماري «از خود بيگانگي» و «مسخ شدن انسان» بيش از هر زمان ديگر مهيا شده است. اعتکاف پاسخ به نداي درون است و فرصتي طلايي براي رو آوردن به «خود» و «خدا».
