آرمان هیأت - تاريخچه ى تبليغ و منبر

نخستين نوشتار از اين مجموعه را به بحث پيرامون اهميت وعظ و نصيحت اختصاص داديم. در اين گفتار، تاريخچه ى تبليغ و دعوت را به صورت گذرا مورد بررسى قرار مى دهيم. قبل از پرداختن به اين تاريخچه، ارايه ى تعريفى از تبليغ، خالى از فايده نيست.

شماره پنجم ماهنامه خیمه - جمادی الاول و الثانی1424 - مرداد 1382

«تبليغ» به مفهوم عام آن، عبارتست از: «روش يا روش هاى به هم پيوسته (در قالب يك مجموعه) براى جهت دادن به نيروهاى اجتماعى و فردى، از طريق نفوذ در شخصيت، افكار، عقايد، و احساسات افراد، به منظور رسيدن به يك هدف مشخص، كه ممكن است سياسى، نظامى، فرهنگى و... باشد.1»

در تعريف ديگر آورده اند: «تبليغ عبارت است از: انتقال فكر، به جهت تأثيرگذارى بر افكار و اعمال ديگران و نيل به مقاصد خاص، با استفاده از ابزار و شيوه هاى گوناگون در زمان و مكانى محدود.»2

در اين تعاريف، «تبليغ» به معناى عام آن، كه در لغت عرب با واژه هايى چون: «دعوت»، «اعلام»، «دِعايه» و در فرهنگ غربى با واژه ى « Propagand » معادل است، شناسانده شده است؛ امّا «تبليغ» در فرهنگ اسلامى از منظرى خاص معرفى شده؛ از جمله «هو اعلاء كلمة اللّه فى كل بكافة وسائل الاتصال المناسبة لكلّ عصر والّتى لا تناقض مقاصد الشريعه الاسلاميه؛ برافراشتن كلمه ى توحيد در هر زمان با هر وسيله ى ممكن و مناسب آن عصر، كه با مقاصد و اهداف شريعت اسلامى در تناقض و مخالفت نباشد.»3

با گذر از تعريف اجمالى «تبليغ»، پيشينه ى آن را مورد بررسى قرار مى دهيم. گذشته ى «تبليغ» و «منبر» از تاريخ هيأت بشرى جدا نبوده است و ريشه در هبوط حضرت آدم به زمين دارد. از آن جا كه حجّت خدا همواره روى زمين وجود داشته و از طرفى، انسان موجودى متفكر، اجتماعى و دگرگِراست، همچنين رشد و كمال شخصيت خود را در سلامت جامعه و جلوگيرى از انحرافات مى داند، از هر وسيله ى ممكن براى القاى فكر خود به ديگران و باز داشتن ديگران از ضربه زدن به جامعه، استفاده مى كند.

امام على(ع) در مورد عهد و ميثاق الهى با فرزندان آدم، در رساندن رسالت خداوندى مى فرمايد:

«واصطفى الله - سبحانه - من ولده انبياء اخذ على الوحى ميثاقهم و على تبليغ الرسالة امانتهم لما بدّل اكثر خلقه عهداللّه اليهم فجهلوا حقه واتّخذوا الازاد معه؛ خداوند سبحان از فرزندان آدم، انبياء را برگزيد و بر وحى و تبليغ رسالت از آنان پيمان گرفت، تا رسم امانت نگه دارند، آنجا كه بيشتر مردم، عهد خدا را دگرگون ساخته، حق او را ناديده گرفته و به همراه او شريكان گرفته اند.»4

دعوت و هدايت، از زمان آدم ابوالبشر آغاز شده است تا بعثت حضرت محمّد(ص) هزاران پيام آور در عرصه ى ارشاد و هدايت، گام برداشته اند «و لقد بعثنا فى كل امة رسولاً ان اعبدوا اللّه واجتنبوا الطّاغوت؛ ما در ميان هر امتى پيامبرى فرستاديم، با اين هدف كه خدا را پرستش كنند و از طاغوت، اجتناب نمايند.»5

قرآن كريم و روايات ائمه ى معصومين(ع) دهها شيوه ى تبليغى از انبيا و پيامبران ذكر مى كند. آنان علاوه بر دعوت مشترك به توحيد، معاد و اصول اخلاقى، بر جنبه هاى خاص نيز تكيه داشته اند. در دعوت ابراهيم (ع) تكيه بر مبارزه با بت پرستى و شرك، در دعوت شعيب(ع) مبارزه با بدعت اقتصادى، در دعوت صالح(ع) مبارزه با دنيازدگى و اشرافرى گرى، در دعوت لوط(ع)، مبارزه با انحراف جنسى و اخلاقى، در دعوت موسى(ع) مبارزه با استضعاف، استكبار و برقرارى اصلاحات سياسى، در دعوت يوسف(ع) مديريت الهى، در دعوت سليمان(ع) سياست و حكومت دارى، در دعوت عيسى(ع) زهد و اخلاق و... مطرح شده است.

پس از رحلت پيامبر گرامى اسلام نيز، «تبليغ» بويژه در شكل «خطابه» و «منبر»، يكى از ابزارهاى اصلى انتقال معارف اسلامى بود، خطبه هاى ارزشمند امام على(ع)، سخنان گهربار ائمه ى معصومين در مناسبت هاى مختلف و تشكيل جلسات علمى و موعظه، مبيّن اين اهتمام است. اين نكته نيز قابل ذكر است كه پس از واقعه ى كربلا به توصيه ى امامان(ع) موضوع عزادارى حضرت سيّدالشهدا(ع) نيز به تبليغ شيعه، جهت خاص داد؛ حوزه ى شناخت و عمل با حوزه ى عاطفه در هم آميخته شد.

«تبليغ» و «خطابه» در طول تاريخ تا امروز، دستخوش تحولات فراوان بوده است؛ امّا اساس و بناى آن، بويژه در قالب «منبر»، اصالت خود را حفظ نموده و در فراز و نشيب هاى مختلف تاريخ، مورد استفاده قرار گرفته است. فرآيند «تبليغ» در بردارنده ى عناصر مبلّغ، مخاطب (جامعه ى تبليغى)، موضوع، شيوه، ابزار، هدف، زمان و مكان است؛ كه هر يك در جاى خود مورد بررسى قرار خواهد گرفت.

پى نوشت:

1- مختصرى از مبانى تبليغات؛ ستاد خارجى دهه ى فجر، ص 7.

2- نخستين نام در شناخت تبليغ؛ انتشارات هفتمين كنفرانس انديشه ى اسلامى، ص 15.

3- وسائل الاعلام و اثرهاى وحدة الاجد، ص 44، محمّد موفق لغلايينى.

4- خطبه ى اول نهج البلاغه.

5- سوره ى نحل / 37.