آرمان هیأت - یادداشت هایی پیرامون آموزش فن مداحی

سالها پیش آنجا که می‌خواستم تازه راه و رسم مداحی را بیاموزم و قدم در این عرصه‏ی پرهیاهو و جذاب بگذارم، با سری پر از شوق و دلی مملو از امید و آرزو به واسطه‏ی یکی از آشنایان به خانه‏ی شخصی راه پیدا کردم که یکی از عارفان و سالکان گمنام آن زمان به حساب می‌آمد، و شاید کمتر کسی نام آن مرد را شنیده بود.

شماره 23 ـ جمادی الاول و جمادی الثانی 1427 ـ خرداد و تیر 1385

گلی که تربیت از دست باغبان نگرفت

اگر ز چشمه خورشید سرزند خودروست

اشاره:

این نوشتار حاصل تجربیات و تلاش حقیر در عمر کم ستایشگری و نوکری‌ام می‌باشد.

به عنوان یکی از جوان‌ترین اعضاء این خانواده که رسالت نوکری را بر عهده دارند، سعی و تلاشم همیشه بر این اساس بوده تا نگاهم به مداحی نگاه علمی باشد و بر اساس همین نگاه، همیشه می‌خواستم به مهارت‌ها و فنون، موشکافانه نگاه کنم.

از روز اول بنا را به شاگردی گذاشتم و همه‏ی استعدادم را صرف درست شاگردی کردن نمودم. هرچند شاگرد ممتازی نبودم ولی از محضر اساتید زیادی بهره بردم و پای درس پیش‏کسوتان صاحب‏نفسی زانو زدم که همان نفس سوخته‏ی آنها برای یک عمر مداحی کافی است. و این همان گمشده‌ای بود که دنبالش می‌گشتم.

کسانی که این سلسله مباحث را دنبال خواهند کرد، باید بدانند که خود شخص بنده بیش از همه محتاج شاگردی هستم. هنوز در مرحله‏ی تعلّم به سر می‌برم و شأنیّت تعلیم را ندارم. فقط می‌خواهم تجربه‌ام را به نسل مشتاق و نیازمند انتقال دهم. نسل بی‌سامانی که نه استاد می‌شناسد و نه پیش‏کسوتی به آنان اعتماد دارد؛ سرگردان و بی‌هدف به این حرفه روی می‌آورد و کافی است کمی استعداد داشته باشد تا با یک چاشنی اساسی به نام جوانی و نشاط و علاقه، سری در سرها درآورد و دیگر به بسیاری از بایدها و نبایدهای آن توجهی نکند.

نمی‌خواهم از منظرهای مختلف بحث را دنبال کنم، زیرا نه مجال هست و نه نیاز. تلاش من آن است که از منظر مهارت و تکنیک مداحی، آن هم به‏روز و تا آنجا که می‌توانم به شکلی مطالبی را سلسله‌وار به محضر مشتاقان این رشته عرضه کنم. امیدوارم درسی را که یاد گرفته‏ام، خوب پس دهم، لذا قبل از شروع، توجه شما را به این چند سطر جلب می‌کنم.

آنچه پیش از مداحی آموختم

سالها پیش آنجا که می‌خواستم تازه راه و رسم مداحی را بیاموزم و قدم در این عرصه‏ی پرهیاهو و جذاب بگذارم، با سری پر از شوق و دلی مملو از امید و آرزو به واسطه‏ی یکی از آشنایان به خانه‏ی شخصی راه پیدا کردم که یکی از عارفان و سالکان گمنام آن زمان به حساب می‌آمد، و شاید کمتر کسی نام آن مرد را شنیده بود. در نگاه اول جذبه‏ی الهی‌اش دلم را ربود و همان چند لحظه، مرا تا آخر عمر با نگاه آن مرد مأنوس کرد. گرچه بعد از این دیدار، خورشید عمرش خیلی زود غروب کرد و او به دیار حق شتافت. آن روز جملات نغز و عمیقش مرا بر آن داشت که نگاهم به مداحی، نگاه دیگری باشد. آن روز نقطه‏ی عطف مداحی من بود و جملات او همیشه در قاب دلم محفوظ است.

پرسید: «بلدی گریه کنی؟!» حسابی جا خورده بودم و نمی‌دانستم چه جوابی باید بدهم. اصلاً انتظار این سئوال را نداشتم. به محض اینکه دید در جواب مانده‌ام و نمی‌توانم کاری کنم گفت: «آره پسرجون، هروقت گریه کردن بلد شدی خود به خود روضه‌خون می‌شی!» بعد کمی از زیر آن ابروان پرپشتش نگاهم کرد و گفت: «سعی کن خودتو خرج آقا کنی نه آقارو خرج خودت. خودتو خرج کن ببین چه جوری برات خرج می‌کنه؟!» و من هاج و واج به او نگاه می‌کردم. زبانم در دهانم خشک شده بود. دوباره گفت: «اگه یه روز خوننده شدی برا دلت بخون، برا مردم نخون! به خوندن عادت نکن، شیطون میشه برات! از شهرت فرار کن، بذار بعد مرگت بفهمن تو کی بودی، ادب داشته باش به همه جا می‌رسی و...»

جملات او سال‏هاست یکی پس از دیگری در ذهن من حک شده و حرف‌هایش واژه به واژه آویزه‏ی گوشم گشته است؛ و من در بزنگاه‌های حسّاس به کمک آن به راحتی از سدّ مشکلات عبور کرده‌ام. آن روز و حرف‌های آن پیرمرد چنان با تار و پودم گره خورده است که هنوز که هنوز است او را در خیلی از مجالسم حاضر می‌بینم و حرف‌هایش آویزه‏ی گوشم شده است. او کسی نبود جز «میرزا اسماعیل دولابی». روحش شاد.

مداحی علم است، اما کاربردی و مهارتی

مداحی یک علم است. علمی مملو از مهارت‌ها و فنون کاربردی. از منظر تکنیک و فنون مداحی، یک مداح باید به این مهارت‌ها مسلط و عالم باشد: موسیقی، ادبیات، بیان، روانشناسی، صداسازی و...

این نوشتار سلسله مباحث آموزش مکتوب مداحی از این منظر است.

در مداحی سه لحن مادر وجود دارد که بیش از همه کاربرد خواهند داشت.

1. لحن مرثیه 2. لحن مدیحه 3. لحن مناجات

مرثیه یکی از عمومی‌ترین الحان مداحی است و در نظر عموم، کسی که قالب مرثیه را نشناسد و به قول ما روضه‌خوان نباشد، در مداحی جایگاهی ندارد.

شرایط مرثیه‌خوانی در گزینه‌های زیر خلاصه می‌شود:

الف) آشنایی با آهنگ‌های (الحان و نغمات) مرثیه

ب) تسلط بر الحان و نغمات مرثیه

ج) انتخاب و ارائه‏ی اشعار مناسب مرثیه

د) شناخت روضه و حواشی روضه

ه) شناسایی نقاط ضعف و قوت مرثیه

بعد از مهیا شدن این شرایط که هر کدام نیاز به زمان خاص خود دارد، ما به نمودار چیدمان یک مجلس مرثیه می‌رسیم که عبارت است از:

1. صلوات و دعا 2. غزل مناجات 3. غزل مرثیه 4. پل‏سازی و روضه 5. گریز 6. زمینه 7. نوحه 8. واحد 9. شور 10. سرود پایانی

لازم به ذکر است هر مداح با سلیقه و ذائقه‏ی مجلس خود می‌تواند این چیدمان را تغییر دهد ولی 5 گزینه‏ی اول جزء لاینفک مرثیه است و باید حتی در فرصت‌های کم و خواندنی مختصر با ظرافت خاص خودش پیاده شود. حالا در حد توان به شرح این نمودار می‌پردازیم.

صلوات و دعا

صلوات و دعای مجلس باید ابتدا در لحن و آهنگ همان جلسه باشد و سپس باید با موضوع جلسه تناسب داشته باشد تا ذهن مستمع از ابتدا با موضوع عام جلسه آشنا شود و دچار سردرگمی نگردد. ایجاد چالش، خوب است ولی نه در بخش صلوات و دعا، بلکه در قسمت‌های بعد که به آن خواهیم رسید.

صلوات و دعا در ابتدای جلسه جایگاه ویژه و مقدسی دارد، و نمی‏توان به آسانی و با بی‏تفاوتی از کنار آن گذشت. از منظر تکنیک و فن هم اهمیت خاص خود را دارد. چراکه مداح باید اول به خود و بعد به مستمع این باور را بشناساند که اصل مداحی، توسل است، و این که مجلس باید در کنترل کس دیگری باشد. با دعا و صلوات اول مجلس، مداح در مقابل این ذوات مقدسه که صاحب اصلی جلسه هستند خود را از همه‏ی تکنیک‏ها و فنونی که آموخته خلع سلاح نموده و با این واسطه، کنترل جلسه را از نظر معنوی و اعتقادی به خودشان واگذار می‏کند. دعای اول مجلس حکم یک مهر ورود را دارد یا بهتر بگوییم یک اذن دخول. ابتدا باید این ویژگی را در نظر گرفت و سپس باید تکنیک را لحاظ کرد. ولی از نظر فنی آنچه که مستمع را از سردرگمی خارج می‏سازد، شروع خوب و به‏جاست. حتی با یک سلام یا یک فراز دعا می‏توان مستمع را روی ریل روضه انداخت و دیگر آنجاست که مستمع تکلیفش را می‏فهمد. از دیگر فوائد مهم صلوات و دعای اول جلسه، تسلط و سوار شدن بر مجلس است. معمولاً دقائق اولیه‏ی مجلس، همهمه و سروصدا است. باید با این حربه، نبض جلسه را به دست گرفت و ارتباط اولیه بین مداح و مستمع را برقرار کرد.

یک خاطره‏ی ماندگار، یک تجربه‌ی موفق

یادم هست اولین بار که می‏‏خواستم در حسینیه‏ی لباس‏فروشان تهران مقابل استادم آقای انسانی بخوانم، چنان اسیر آن فضای سنگین شدم، و جوّ به‏گونه‏ای روی من اثر گذاشت که پاهایم به شدت می‏لرزید و تکان می‏خورد. تا حدّی که حتی کسانی که عقب مجلس نشسته بودند هم توانستند این صحنه را ببینند! آقای انسانی که این صحنه را دید، نگاهی به من انداخت و گفت: «دعای فرج بخوان، سلام بده، یک خورده معطلش کن تا ترست بریزه!»

و واقعاً هم همین‏طور شد. به‏راستی اگر فضای جلسه به روی آدم تأثیر منفی بگذارد، باید به این شکل بر آن جلسه تسلط پیدا کرد.

مداح باید در صلوات و دعای ابتدای جلسه، به این نکات توجه داشته باشد:

1. کوتاه و مختصر و مفید باشد 2. درست و صحیح و مستند بخواند 3. حتی‏المقدور با ترجمه یا مضمون قریب به ترجمه آن را ارائه کند 4. آرام و با طمأنینه و گام پایین بخواند 5. حتی‏المقدور نیمی از آن را از مستمع جواب بگیرد.

فهرستی مختصر از ادعیه و صلوات‏هایی را که معمولاً می‏توان در مناسبت‏‏های مختلف از آن استفاده کرد، می‏خوانیم:

* محرم و صفر: یا رب الحسین بحق الحسین اشف صدر الحسین بظهور الحجه.

السلام علیک یا اباعبدالله و علی الارواح التی...

اللهم العن اول ظالم ظلم حق محمد و...

* فاطمیه: اللهم صلی علی فاطمة و ابیها و...

اللهم صل علی الصدیقة الشهیده، الراضیه المرضیه، التقیه النقیه، المکسوره ضلعها و الممنوعه ارثها و المظلوم بعلها و المقتول ولدها.

* مناجات‏های ماه مبارک رمضان:

یا باسط الیدین بالعطیه، یا صاحب المواهب السنیه...

اللهم ان اخذتنی بجرمی اخذتک بعفوک و ان اخذتنی بذنوبی اخذتک بمغفرتک...

* مناجات‏های امام زمان و دیگر ائمه‏ی معصومین:

یا ایها العزیز مسّنا و اهلنا الغر و جئنا...

السلام علیکم یا اهل بیت النبوه بموالاتکم علمنا الله معالم الدنیا و...

اللهم ارنی الطلقه الرشیده و الغره الحمیده و...

شاید صلوات و دعا به ظاهر یک نکته‏ی ابتدایی و زودگذر باشد، ولی در مداحی امروز باید از کوچک‏ترین لحظات جلسه بهره برد، کما اینکه شاید خیلی از گره‌ها در همین لحظه‌هایی که به چشم نمی‌آید باز شود. به عبارت دیگر همین دعا و مناجات مختصر می‌تواند زمینه‌ساز خوبی برای آماده شدن مستمع باشد.

... ادامه دارد

خواننده‏ی گرامی نشریه، مداحان جوان!

پیشنهادها، نظرات و سئوالات خود پیرامون این صفحه‏ی آموزشی را برای ما بنویسید. مطمئناً بی‏جواب نخواهد ماند!

تحریریه‏ی نشریه