آرمان هیأت - آسیب‌شناسی فرهنگ آیینی در فضای مجازی

همایش آسیب شناسی فرهنگ عاشورا در رسانه های مجازی با همکاری فرهنگسرای رسانه، سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران، دفتر توسعه‌ی وبلاگ‌های دینی (هیأت‌بلاگ) 16 اسفندماه در دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

شماره 32-31 - ربیع الاول و ربیع الثانی 1428 - فروردین و اردبیبهشت 1386

دکتر مسعود کوثری، مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران در این سمینار در مبحث حضور دین در فضای مجازی، ضمن تفکیک اینترنت از سایر رسانه‌ها گفت: اینترنت از نظر من یک رسانه‌ نیست بلکه فضایی رسانه‌ای است. در واقع ما هم در اینترنت و هم با اینترنت زندگی می‌کنیم و این نقطه‌ی تمایز اینترنت و بازی‌های رسانه‌ای با سایر رسانه‌هاست. از این رو نگاه ابزاری نسبت به اینترنت را باید کنار گذاشت.

وی افزود: اینترنت یک فضای رسانه‌ای است و این مسئله باعث شده تا نمود زندگی دینی در اینترنت و سرنوشت امور مقدس نسبت به رسانه‌های سنتی متفاوت گردد. به عنوان مثال مخاطبان رسانه‌ی سنتی تلویزیون، مناسک مذهبی را می‌بینند ولی در اینترنت قادر به انجام آن هم هستند.

کوثری سرزمین‌زدایی، دمکراتیزه کردن دین، گمنامی و دسترسی آسان را از جمله ویژگی‌های ارتباطات در عرصه‌ی مجازی دانست که باعث تعامل جدید افراد با دین در اینترنت شده است. وی افزود: ما با بازاری شدن دین مواجه شده‌ایم که به خاطر فروش کالاها و هم به خاطر تئوری بازاریابی دانش که در آن عرضه و تقاضا وجود دارد، افراد تصمیم می‌گیرند که کدام ایده را انتخاب کنند.

وی خاطرنشان کرد: اینترنت از سویی می‌تواند باعث جهانی شدن دین شود و از این طریق با ندای دین که فراتر از مرزها می‌رود، هم‌خوانی دارد و از طرفی دین می‌تواند به نوعی با جهانی شدن به مبارزه برخیزد که با اصل سرزمین‌زدایی هم‌خوانی ندارد، زیرا دین همواره ما را به خود فرامی‌خواند و بر این اساس با جهان عام شده، مخالفت می‌کند. مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران، در مورد گمنامی در عرصه‌ی اینترنت و تاثیر آن بر دین گفت: گمنامی هم وجوه مثبت و هم وجوه منفی برای دینداران دارد. وجه مثبت گمنامی به ویژه برای کسانی که به دلایلی نمی‌توانند ویا نمی‌خواهند از مناسک رسمی دینی پیروی کنند، مناسب است تا دینداری‌شان را دنبال کنند و از همنوایی با جمع و فشارهای اجتماعی نیروهای جمعی در زمینه‌ی اجرا یا عدم اجرای مناسک رهایی یابند.

وی تاکید کرد: اینترنت مطالعه راجع به دین که قبلاً در اختیار عده‌ی معدودی بوده، همگانی کرده و سرعت دسترسی به مطالب دینی را افزایش داده است و این مسئله ایجاد کرده که چه کسانی توانایی و مشروعیت تفسیر دینی را دارند و آیا حق تفسیر و مراجعه به متون دینی گسترده‌تر از آن چیزی است که ما تصور می‌کنیم در ادیان وجود دارد یا خیر.

کوثری گفت: در مورد وجوه مثبت و منفی اینترنت برای دینداران تفاوت نظر وجود دارد. دیدگاه بدبینانه معتقد است که اینترنت نمی‌تواند اجتماع دینی ایجاد کند. ضمن آن که باعث روزمره شدن و تقدس‌زدایی امر مقدس تجربه‌های شخصی بندگان با خدا می‌شود و در دیدگاه خوش‌بینانه اینترنت می‌تواند مواجه‌ی پیروان دینی با یکدیگر را گسترش دهد و باعث افزایش تعامل پیروان ادیان گوناگون شود در حالی که پیش از این افراد تجربه‌ی مواجهه با ادیان مختلف را نداشتند و در تمام طول زندگی با تصور ادیان دیگر زندگی می‌کردند. البته اینترنت می‌تواند باعث تشدید مواجهه‌ی بین ادیان گوناگون گردد که هم امتیاز و هم خطر محسوب می‌شود. زیرا مواجهه در درجه‌ی اول باعث ترویج ادیان می‌شود و امکان ایجاد خشونت در بیان، اصرار و ابرام در بیان عقیده را افزایش می‌دهد.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران برقراری ارتباط، تبلیغ، اطلاع‌جویی، آموزش و تجربه‌ی دینی را از جمله کارکردهای اینترنت در حوزه‌ی دین عنوان کرد و گفت: دین در یک تعبیر ساده پیامی به بیرون است و به همین دلیل همواره در جوشش است تا حیطه‌ی خود را به فراسوی مرزها توسعه دهد و پیروانش را به برقراری ارتباط با دیگران و تشکیل مفهوم اجتماع سوق می‌دهد. بنابراین اینترنت می‌تواند جایی باشد که ما، مای دینی را در آن تجربه می‌کنیم. مسیحیان پیکره‌ی مسیح شدن و مسلمانان امت واحده را تجربه می‌کنند.

وی در مورد این که آیا اینترنت توهم جامعه یا خود آن و یا احساس مشارکت و یا انزوای اجتماعی را ایجاد می‌کند، گفت: در این زمینه دو دیدگاه وجود دارد، دیدگاه اول که مبتنی بر تحقیقات دو دهه‌ی گذشته است و نشان می‌دهد که اینترنت باعث ایجاد انزوای اجتماعی شده است و توهم جامعه ایجاد کرده است، و دیدگاه دوم که مبتنی بر تحقیقاتی است که نشان می‌دهد همبستگی اجتماعی در اینترنت رابطه‌ی معنی‌داری با سابقه‌ی کاربری دارد. بر این اساس هرچه سابقه‌ی کاربری افزایش یابد، امکان همبستگی بین هواداران ادیان بیشتر می‌شود.

کوثری با اشاره به مفهوم پیوندهای ضعیف گفت: در شبکه‌ی اینترنت اگرچه تجربه‌ی اجتماع دینی به مفهوم سنتی‌اش وجود ندارد، اما پیوندهای ضعیف نوعی دایره‌ی برادری دینی را گسترش داده که می‌تواند مفهوم امت دینی را گسترش دهد و تقویت کند.

وی با اشاره به مفهوم موشک تبلیغی در عرصه‌ی اینترنت گفت: سایت‌ها و چت‌روم‌ها محلی برای نشانه‌گیری و حمله‌ی ادیان به سمت همدیگر و باعث تخلف از آزادی بیان و عقیده شده‌اند.

کوثری در مورد مبحث اطلاع‌جویی و مشروعیت تفسیر گفت: هنگامی که دسترسی به اطلاعات افزایش می‌یابد، مشروعیت تفسیر زیاد می‌شود. و دین از حوزه‌ی اقتدار مراجع (هر گروهی که می‌تواند مشروعیت تفسیر دینی دارد) فراتر می‌رود و این یکی از عناصر فرهنگ جوانان جوامع معاصر است که با ذائقه‌ی سنتی ما از دین سازگار نیست.

استاد ارتباطات دانشگاه تهران در مورد تجریه‌ی امر مقدس دینی در اینترنت گفت: اینترنت می‌تواند فضایی برای تجربه‌ی روحانی برای ما فراهم کند بدون آن که مضایق و بستگی‌ها در فضای واقعی جامعه نصیب ما شود. از سوی دیگر اینترنت به سفارشی کردن تجربه‌ی دینی منجر می‌شود و افراد و گروه‌های مختلف می‌توانند تجربه‌های روحانی برای خودشان سفارش دهند که حتی از آن به عنوان سیر و سلوک روحانی تعبیر شده است و نوعی ناوبری روانی در اینترنت امکان‌پذیر شده است.

وی افزود: با این که اجرای مراسم و مناسک مذهبی در فضای واقعی لذت بیشتری دارد، اما اینترنت به کمک ویدئوکم ها و مانند آن، این امکان را فراهم کرده است که از طریق آن حتی زیارت کرد و احساس انجام مناسک دینی در افراد ایجاد نمود که این مسئله با موسیقی در سایت‌های دینی تشدید شده است. در حالی که تلویزیون نمی‌تواند چنین امکانی را در اختیار ما قرار دهد و تنها نقش روایتگری دارد.

کوثری کالایی شدن را اثر دیگر اینترنت بر حوزه‌ی دین برشمرد و گفت: نوعی کالایی شدن در اینترنت ایجاد شده است که یک وجه آن فروش اشیا و آیکن‌های مذهبی (ادعیه، مهر، تسبیح و مانند آن) است و وجه دیگر آن ایجاد بازاری است که کسی در آن انحصار تام ندارد و چون عرصه‌ی تعامل عرضه و تقاضاست، هر کالایی که جذاب‌تر باشد، مؤمنان بیشتری را به سمت خود جلب می‌کند.

وی افزود: رقابت، مبارزه و تظاهرات در اینترنت امکان‌پذیرتر از عرصه‌ی واقعی است و باعث می‌شود تا مؤمنان راحت‌تر کلام و اعتراض‌شان را به گوش مراجع رسمی دینی برسانند.

محمد گیویان مدیر مرکز مطالعات و امور رسانه‌ای مؤسسه‌ی همشهری نیز در این نشست گفت: افراد در فضای مجازی در یک آیین مشارکت می‌کنند و مشارکت‌شان همان زندگی کردن در آن فضاست. وی با اشاره به مفهوم آیین گفت: آیین‌ها جایی هستند که انسان‌ها اعتقادات و باورهایی را که دارند، متجلی و درونی می‌کنند یا با تعبیری آیین‌ها، مردم را زندگی می‌کنند و هم الگویی از واقعیت و هم الگوی برای واقعیت به ما عرضه می‌کنند. گیویان افزود: عاشورا آیینی است که برای ما الگویی از هستی ارائه کرده است و زمانی که این آیین مورد بحث قرار می‌گیرد، صدام حسین به صدام یزید تبدیل می‌شود زیرا اجتماعی از منتقدان را مرزبندی و آن‌ها را از دیگران جدا کرده و می‌گوید الگوی شما از واقعیت موجود، باید همین الگو باشد.

وی سایت‌های دینی را در دو دسته‌ی کلی قرار داد و گفت: دسته‌ی اول تصور قفسه‌ای از وبلاگ دارند و فکر می‌کنند کابران به آن‌ها چون کتابخانه‌های دیجیتال مراجعه و کسب اطلاعات می‌کنند و دسته‌ی دوم که به صورت هیأت دینی هستند و عواطف دینی را به همراه درکی که از دین دارند، بیان می‌کنند.

گیویان افزود: در حالی که در فضای واقعی این امکان فراهم می‌شود که به هر اندازه که میسر است، با دیگران ارتباط برقرار شود، در فضای مجازی وضعیت متفاوت است و امکان برقراری ارتباط با آدم‌های هم‌عقیده فارغ از زمان و مکان فراهم می‌شود تا آدم‌ها هویت تازه‌ای را تجربه کنند و کسانی که خارج از فرهنگ مسلط دینی خود قرار دارند، بیشتر هویت‌یابی از طریق وب‌لاگ‌ها و وب‌سایت‌ها را دنبال می‌کنند.

وی با اشاره به مبحث رسانه‌های جهان چهارمی گفت: مطالعه‌ی وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌های دینی در این قلمرو قرار می‌گیرد. گیویان در مورد ارتباط دین با فرهنگ عامه گفت: اگر دین دیگر دین نخبگان نیست و قرار است در ساختن نمادها، در زندگی روزمره به ما کمک کند، باید زبان و شرایط فرهنگ عامه را بپذیرد، هرچند در نظام‌های اعتقادی چون تشیع و کاتولیسم که به روحانیت اتکا ارند، گروهی موظف به مراقبت از وثوق و داشته‌های دینی هستند ولی در مذاهبی که در حوزه‌ی خارج از عمل روحانیت (مانند پروتستانیسم) قرار دارند، این مسئولیت با عاطفه و ایمان دینی تعریف می‌شود و معتقدند که به صرف داشتن اعتقاد دینی می‌توان مروج کلمه بود.

وی افزود: در ارتباط دو جانبه‌ای که بین دین و فرهنگ عامه در عرصه‌ی فضای مجازی رخ می‌دهد، خصلت دموکراتیک فضای مجازی امکان طرح عقاید مختلف را از جانب منابع موثق که معتقدان و مطلعان باشند فراهم می‌کند.

وی در بخش دیگری از سخنانش در مورد نقش اینترنت در حوزه‌ی دین گفت: به نظر من هیچ برچسب مثبت یا منفی قطعی در این مورد نمی‌توان به اینترنت زد بلکه باید به مصرف اینترنت دریک متن بخصوص پرداخت و بررسی کرد وگرنه پرداختن به مباحث ذات و ماهیت، ما را وارد عرصه‌هایی می‌کند که از واقعیات جاری به دور است.

مهندس سید رضا فخری مدیر دفتر توسعه‌ی وبلاگ‌های دینی و مدیر سرویس دهنده‌ی پارسی‌بلاگ، دیگر سخنران نشست آسیب‌شناسی فرهنگ عاشورا، توسعه‌ی دین را از دو دیدگاه علمی و تحقیقاتی مورد بررسی قرار داد و گفت: دین ساختاری علمی دارد که باید طبق رسوم و هنجارهایی که در پیشرفت سایر علوم نیز وجود دارد و حاکم است، رشد و توسعه پیدا کند و جنبه‌ی ایمانی و اعتقادی نیز دارد که طبق گزاره‌های دینی، باید منجر به رشد باورها و اعتقادات دینی شود. هرچند توسعه‌ی علم منجر به سعادت افراد نمی‌شود ولی مقدمه‌ای برای توسعه‌ی باروهاست.

وی افزود: شبکه‌های ارتباطی در فضای مجازی اطلاعاتی از این حیث که اطلاعات را به صورت دیتا گردآوری می‌کنند، می‌توانند مقدمه‌ای برای دانش علمی باشد.

فخری خاطرنشان کرد: در توسعه‌ی اعتقادات و باورها، فاکتورهای حضوری مطرح می‌شود و بر جنبه‌های حسی، عینی و شهودی اعتقادات و باورها تاکید دارند و در اینترنت نیز این شبکه‌های اطلاع‌رسانی تا بخش اقناع علمی پیشرفت خوبی داشته‌اند ولی ما در توسعه‌ی ایمان و اعتقادات هنوز به جمع‌های سنتی نیاز داریم.

وی خاطرنشان کرد: ساختارهای علمی دین، مقدمه‌ای برای توسعه‌ی باورها و ایمان و رهنمون کردن افراد به سمت سعادت تلقی می‌شود و به نظر می‌رسد که فعالیت شبکه‌ی اینترنت در بخش علمی دین بیشتر کارساز بوده است.