آرمان هیأت - شمایل‌نگاری

تصاویر نقاشی شده منتسی به چهره‌ی ائمه اطهار (ع) علاوه بر این که هیچ‌گونه استناد تاریخی و روایی ندارند، با طراحی ضعیف و عینی‌گرایانه باعث شده‌اند معنویت نام این اشخاص را نیز زیر سئوال ببرند.

شماره 32-31 - ربیع الاول و ربیع الثانی 1428 - فروردین و اردبیبهشت 1386

موضوع بحث هیئات و نهادهای دولتی

«تصاویر نقاشی شده منتسی به چهره‌ی ائمه اطهار (ع) علاوه بر این که هیچ‌گونه استناد تاریخی و روایی ندارند، با طراحی ضعیف و عینی‌گرایانه باعث شده‌اند معنویت نام این اشخاص را نیز زیر سئوال ببرند.: این جملات یک نقاش است که می‌خواهد به گونه‌ای اعتراض خود را نسبت به رواج تصاویر منتسب به ائمه اطهار (ع) در جامعه ابراز کند. چند سالی است که خیابان‌های شهرهای مختلف کشورمان در ایام عزاداری عاشورا با تصاویری پر می‌شوند که با استناد به چهره‌ی امامان معصوم (ع) و به‌ویژه اصحاب عاشورا، سعی در تهییج احساسات و هیجانات دینی عزادارانی دارند که به قصد ابراز ارادت، بیرق عزا علم کرده‌اند. این یک واقعیت است که در گوشه گوشه‌ی شهرمان و در پس لایه‌ای عمیق از اعتقادات مذهبی پنهان مانده است. کاظم چلیپا هنرمند نقاش و عضو عیأت علمی دانشگاه شاهد امام از دید دیگری به این موضوع می‌نگرد: «ضربه‌ی بزرگی که ورود این آثار به شمایل‌نگاری مذهبی در ایران وارد کرد، هیچ‌گاه قابل جبران نیست.» این جمله را چلیپا در حالی بیان می‌کند که به عقیده‌ی او شمایل‌نگاری مذهبی در ایران قدیم جنبه‌ی ابدی داشته و جاودانگی روح معنویت شمایل در تصویر به چشم می‌خورد اما آثاری که اکنون به عنوان شمایل مذهبی عرضه می‌شوند بیشتر به چهره‌ی هنرپیشگان فیلم‌های هندی می‌مانند که عینی‌گرایی، آن‌ها را از درجه‌ی بالای معنویت به پایین کشاننده است. غلامعلی طاهری، پژوهشگر هنر نیز در این باره می‌گوید: «امروزه کارهای عرضه شده به عنوان شمایل مذهبی از لحاظ اجرایی ضعیفند و ارزش‌های هنری ندارند و از لحاظ معنوی و شخصیتی نیز هیچ نزدیکی به چهره‌ی ائمه اطهار (ع) ندارند و بیننده این آثار به گمراهی کشیده می‌شود.» از سوی دیگر با توجه به این که از سوی علمای دینی و مراجع عظام شیعی نیز هیچ‌گونه صحه‌ای بر استناد این تصاویر به معصومین ایفاد نشده است. اما کماکان به صورت بسیار گسترده در سطح شهر نصب می‌شوند و به فروش می‌رسند. مرتضی اسدی، نقاش و مدرس دانشگاه درباره‌ی گرایش مرد م به این آثار می‌گوید: «پرتره‌هایی که اکنون به عنوان پرتره معصومین (ع) ارائه می‌شوند با چشم‌های عربی و هندی فقط سعی در تهییج هیجاناتی دارند که نسل جوان را با خویش همراه می‌سازد و در برخی موارد وجود خون و خشم مخفی موجود در چهره‌ی این پرتره‌ها مخاطب را یاد بازیگران منفی سینما می‌اندازد.» او در عین حال از این موضوع نیز به راحتی نمی‌گذرد که بازتاب منفی تکثیر این تصاویر در جامعه باعث می‌شود که در دراز مدت امامان معصوم به واسطه‌ی چهره‌ی ارائه شده از ایشان که به عینی‌ترین شکل نقش شده‌اند، در میان مردم از جایگاه اصلی‌شان افول کنند. او ادامه می‌دهد: «این تصاویر عموماً از فرهنگ غیر خودی متاثر هستند و در این میان متولیان امر در جلوگیری از ترویج این فرهنگ تصویری نقش بسیار اساسی دارند.» به عقیده‌ی کارشناسان این تصاویر ابتدا از کشور ترکیه به ایران و دیگر کشورهای شیعه‌نشین انتقال یافته است، یک فرهنگ غلط تصویری که به سادگی وارد ایران و دیگر کشورها شد و اکنون شاید به سختی از کشورمان رخت بربندد. حمیدرضا شریفی آل هاشم، مدرس هنر و نقاش نیز از رواج و تکثیر این آثار در سطح شهرها به عنوان یک ناهنجاری تصویری یاد می‌کند. به عقیده‌ی او، رجوع به سابقه‌ی طولانی شمایل‌نگاری مذهبی در ایران درباره‌ی عاشورا می‌تواند این مشکل را مرتفع کند. او می‌گوید: در هنر شرقی آثار به سمت هنر ناب و کمال یافته پیش می‌روند و واقع‌گرایی کم‌تر در آثار هنرمند شرقی به چشم می‌خورد و این در حالی است که این آثار قشری، نگاه کردن به موضوعات عمیقی چون شخصیت‌های مذهبی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. شریفی به بیراهه نرفته است و شاید یافتن راه حل مناسب برای عبور از بحران به وجود آمده در این زمینه کمی سخت باشد در حالی که ما فرهنگی عمیق و طولانی در رابطه با شمایل‌نگاری مذهبی در کشورمان داریم، چگونه می‌توان آن را در بین مردمی رواج داد که خود را عاشق نادیده‌ی امامی معصوم می‌دانند، موضوعی دیگر است. مصطفی ندرلو نقاش معاصر نیز می‌گوید: «نیاز مذهبی مردم را به هر شکل باید پاسخ گفت و شاید استفاده از شمایل‌هایی که در گذشته در پرده‌های نقاشی قهوه‌خانه‌ای نقش شده‌اند این مشکل را نیز حل کند». او و دیگر هنرمندان و غیر هنرمندان که خود را موظف می‌دانند درباره‌ی تکثیر این تصاویر اظهار نظر کنند نیز عاشق امام نادیده‌ی خویش هستند. شاید به عقیده‌ی ایشان ارادت به آستان یک امام، یک دوستی موضوعی نیست که با دیدن و یا ندیدن چهره‌ی وی، از آن اندکی کاسته شود، هرچند امروزه بسیاری بخواهند آن را به درست یا غلط قسمتی از فرهنگ تصویری و مذهبی یک جامعه کنند.

* سازمان تبلیغات اسلامی کشور، طرح‌ها و پیگیری‌ها

حجت‌الاسلام اسکندری معاونت فرهنگی و تبلیغ سازمان تبلیغات اسلامی در مورد نحوه‌ی نظارت این سازمان بر عزاداری‌ها می‌گوید: «پیش از این نظارت بر عزاداری‌ها از طریق اجرای طرح آسیب‌شناسی و بررسی روش‌های مختلف موجود در عزاداری‌ها و ارزیابی آن‌ها از طریق ادارات کل استان‌ها شروع شد و در نهایت منجر به تشکیل ستاد مرکزی هماهنگی و نظارت بر عزاداری‌ها با ایجاد 146 ستاد استانی و شهرستانی در سطح کشور شد که یکی از مهم‌ترین اهداف این تشکل، بررسی روش‌های منطقی برای حذف بدعت‌های موجود و تدوین طرح‌های محلی جهت اجراست. بعضی از این بدعت‌ها شامل: 1. استفاده از الحان، ریتم‌ها و آهنگ‌های غربی 2. استفاده از مقاتل و اشعار نادرست. 3. استفاده از شمایل و تصاویر منتسب به اهل‌بیت 4. استفاده از علم، کتل و ... 5. استفاده از ابزار و آلات موسیقی 6. عدم رعایت حقوق شهروندی مثل صدای بلند و ...

وی در ادامه به طرح‌های انجام شده سازمان اشاره می‌کند و می‌گوید: «این طرح‌ها شامل 1. تدیون طرح جامع آسیب‌شناسی به فرهنگ عزاداری 2. ارائه‌ی 44 پیشنهاد به شورای فرهنگ عمومی 3. برگزاری 120 گردهمایی توجیهی در آستانه‌ی محرم در کلیه‌ی استان‌ها 4. ارسال جزوات و نشریات به هیأت‌های مذهبی. 5. تشکیل 146 ستاد استانی برای نظارت بر عزاداری‌ها 6. ارائه‌ی دوره‌های آموزشی مداحان 7. اعزام مبلغین به هیأت‌های مذهبی به شورای عالی انقلاب فرهنگی و اجرای موفق آن در محرم سال 1428 (58)».

اما بحث چگونگی برخورد با شمایل‌نگاری در هیأت‌ها. اسکندری در این مورد می‌گوید: «این طرح در سال 85 به شکل مطلوبی محقق شد و تاثیر فراوانی در سطح جامعه داشت و هیأت‌ها از این طرح استقبال کردند. ما در این راستا جایگزین‌های مناسبی معرفی و اهدا کردیم و امیدواریم در سال‌های آینده هم این شمایل‌ در کشور دیده نشوند. اما طرح جمع‌آوری شمایل اهل‌بیت (ع) با همکاری همه‌ی اعضای ستاد به‌خصوص ائمه‌ی محترم جمعه و جماعات، نیروی انتظامی با مسئولیت جمع‌آوری، صداوسیما با اطلاع‌رسانی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در جلوگیری از انتشار این تصاویر انجام شد و نهادهای رسمی دیگری چون وزارت اطلاعات، وزارت بازرگانی، شهرداری تهران، وزارت کشور، وزارت علوم تحقیقات و فناوری و شورای هیأت‌های مذهبی در این مقوله همکاری شایانی داشتند.» اسکندری در پاسخ به این سئوال که بازتاب نظارت نهادهای رسمی و دولتی بر عزاداری‌ها چطور بوده است، می‌گوید: «برای رسیدن به هدف نیازمند هماهنگی و کار مشترک بودیم و همکاری نهادهای رسمی کشور کمک بسیاری در این رابطه بود که از آن‌ها کمال تشکر را داریم و با توجه به گزارش‌های موجود سال 85 عزاداری صحیح و مشروع‌تری داشتیم، به گونه‌ای که میزان استفاده از شمایل منتسب به اهل‌بیت به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرده بود.»

* بازتاب نظارت و دخالت نهادهای رسمی کشور از نگاه هیأتی‌ها

حسین شهری، مسئول هیأت عزاداری ابوالفضلی بامی‌های مقیم مشهد: عزادرای‌های امسال بسیار منظم و منسجم برگزار شد. خصوصاً در مورد جمع‌آوری تصاویر و شمایل‌ها. فعالیت بازرسان هم در طی مسیر عزاداری‌ها بسیار شایسته بود، چرا که نظم خاصی به عزاداری داده بود. یادم هست سال‌های گذشته علم‌های هیأت را با پول زینت می‌دادند که به نوعی مطرح کننده‌ی گدایی بود. اما در عزاداری‌های سال گذشته این مسائل خیلی به ندرت دیده می‌شد که باید به همه‌ی مسئولین دست مریزاد بگوییم.

حجت‌الاسلام مجتبی عفتی، مسئول هیأت و جلسه‌ی قرآن محبان الائمه:

در خصوص شمایل‌نگاری باید بگویم بعضی جوان‌ها به هر دلیلی به سمت این تصاویر گرایش دارند که بایستی آن‌ها را به شکل منطقی و صحیح توجیه کنیم. به عقیده‌ی من اگر تفکر و معلومات لازم را به هیأتی‌ها بدهیم، این مسائلکم‌رنگ می‌شوند. به عقیده‌ی من سازمان تبلیغات اسلامی با همکاری شورای هیأت، قدم‌های خوبی را در این زمینه برداشته‌اند که امیدوارم تداوم داشته باشد. به عقیده‌ی من تلاش کلیه‌ی نهادهای رسمی کشور در این خصوص شایسته‌ی تقدیر است چرا که سال 85 نمونه‌ی خوبی از این تلاش‌ها را داریم.

از نگاه یک کارشناس

حجت‌الاسلام والمسلمین سید احمد خاتمی: مجلس عزای امام حسین‌پسند، مجلسی است که در آن به روح دین توجه شود و آرمان‌های بلند امام حسین (ع) در آن گسترش پیدا کند. ورود خرافات به دین و اصل عزاداری، مسئله‌ی بسیار مهمی است، چرا که ورود خرافات به دین ضربه می‌زند. دشمنان در همه‌ی عرصه‌ها برای ضربه به دین تلاش می‌کنند و یکی از این تلاش‌ها در سال‌های اخیر رواج تصاویر موهوم منسوب به ائمه (ع) است. تلاش‌هایی برای جمع‌آوری این تصاویر انجام شد که بسیار قابل تقدیر است. تلاش رسانه‌ها خصوصاً صداوسیما در روشن کردن اذهان عمومی و زحمات نیروی انتظامی در نظم دادن به مجالس و دسته‌جات عزاداری هم جای تقدیر دارد. اسلام روی نمودار کردن چشم و ابرو و زیبایی جمال اهل‌بیت (ع) ظهور نکرده بلکه برای نشان دادن منش و رفتار بزرگوارانه‌ی این عزیزان ظهور کرده است. پس ما هم در مقابل این شمایل دروغین می‌ایستیم و از آرمان‌های مکتب عاشورا دفاع می‌کنیم.