آرمان هیأت - زمزمه دعا بر منبر تصوير

فرهنگ - خیمه: رسانه‌ها از جمله صداوسیما در هر نظام سیاسی – اجتماعی متاثر از فرهنگ و دین و باورهای عمومی آن جامعه است و نمی‌توان این واقعیت را حتی در آزادترین سیستم‌های حكومتی جهان نیز انكار كرد.

رسانه در هر كشوری برای ساخت و تولید برنامه و پاسخ دادن به نیازهای مخاطبان خود از محتوای فرهنگی – تاریخی آن سرزمین تغذیه می‌كند و به اصطلاح خارج از گفتمان و متن فرهنگی آن بنا نمی‌شود.

البته برخی از آیتم‌های رادیو و تلویزیون به عنوان عناصر و مولفه‌های مشترك رسانه‌ای در همه جای دنیا وجود دارد و از آن گریزی نیست که اخبار، فیلم سینمایی، ورزش، طنز و میزگردها و مسابقات از جمله این برنامه‌هاست و هرچند محتوای آنها متناسب با تفاوت‌های فرهنگی با هم فرق می‌كند ولی برخی از برنامه‌های تولیدی رادیو و تلویزیون مستقیما با فرهنگ و ایدئولوژی آن كشور ارتباط دارد و نمونه‌های آن را در دیگر فرهنگ‌ها كمتر می‌توان سراغ گرفت.

به طور كلی دو منبع عمده فرهنگی به عنوان مراجع اصلی برنامه‌سازی رسانه‌ای عمل می‌كند، یكی تاریخ و فرهنگ ملی و بومی آن كشور و دیگری نوع دین و گرایش مذهبی كه بر یك جامعه حاكم است.

این دو فاكتور هم به شكل سلبی عمل می‌كنند، هم ایجابی. به این معنی كه هم بستر ساخت برخی برنامه‌های ویژه را فراهم می‌كنند و هم مانع تولید و پخش برنامه‌های دیگر می‌شوند؛ مثلا در كشور ما پخش شوهای رقص و موسیقی آنطور كه در كشور های غربی وجود دارد ممنوع است یا برخی برنامه‌ها در صدا و سیمای ما تولید می‌شود كه نمونه غربی آنرا كمتر می‌توان پیدا كرد. مثلا حجم برنامه‌های مذهبی در رسانه ملی ما بیشتر از كشورهای غربی است. برنامه‌های مذهبی البته خود دامنه وسیعی دارد و انواع و اقسام آیتم‌های رادیو و تلویزیونی را به خود اختصاص می‌دهد. قرآن ، مراسم عزاداری ، سخنرانی مذهبی ، اذان و دعا و نیایش نمونه‌هایی از این برنامه‌هاست.

نگارنده قصد دارد از میان آیتم‌های گوناگون مذهبی، دعا و نیایش را به عنوان یك نمونه مورد تامل بیشتری قرار دهد. دعا كردن به عنوان یك ارزش و كنش اخلاقی – مذهبی همواره در دین ما سفارش شده است و یكی از زیباترین مظاهر تجلی تجربه دینی و وسیله ارتباط با خداست. چه بسا هیچ زمانی به اندازه‌ای كه مشغول دعا و مناجات هستیم خود را به خدا نزدیك احساس نمی‌كنیم ضمن اینكه آرامش و احساس سبكبالی كه در دعا كردن نهفته است بسیار عمیق و لذت بخش است و امروزه تحقیقات علمی برآثار مثبت جسمانی این عمل نیز صحه می‌گذارد.

كاركردهای آموزشی و فرهنگ‌سازی رسانه ملی نیز ایجاب می‌كند به این مساله توجه كند لذا در سال‌های اخیر شاهد نوآوری و خلاقیت‌های تازه‌ای در این مقوله بوده‌ایم.
اما نكته مهمی كه باید به آن توجه داشت توجه به مقتضیات رسانه‌ای آن است.

شاید صرف پخش زنده یا ضبط شده مراسم دعا نتواند مخاطب را پای تلویزون بنشاند به ویژه كسی كه خود اهل این مراسم است ترجیح می‌دهد كه حضور مستقیم در آن داشته باشد لذا باید در تولید و پخش مراسم دعا و مناجات به زیبایی‌شناسی بصری و تكنیك‌های رایانه‌ای هم توجه داشت و به مخاطب‌شناسی آن اهتمام ورزید.

خوشبختانه طی چند سال اخیر ترجمه و معنای دعا در زیرنویس برنامه گنجانده می‌شود تا مخاطب علاوه بر تجربه فضای معنوی مناجات با معرفت و شناخت بیشتری دعا بخواند یا بشنود به ویژه برخی از دعا ها مثل كمیل و عرفه سرشار از معانی بلند و عمیقی است كه علاوه برتسكین روحی انسان به رشد معرفت و شناخت وی از مفاهیم و الفاظ دعا كمك می‌كند اتفاقا تاثیر معنوی و روانی دعا در درك مفاهیم و معنی آن نهفته است.

تاكید بیش از حد بر صورت دعا و بی‌توجهی به محتوی و معنی آن دامنه اثرگذاری مناجات را كم می‌كند و مخاطب را از لذت واقعی آن محروم می‌سازد.

تلویزیون با توجه به امكان بصری و شنیداری كه دارد می‌تواند این فرصت را برای مخاطبان فراهم كند. امكانی كه رادیو از آن بی نصیب است. گرچه شنیدن دعا از رادیو دارای نوستالوژی بیشتری است و حس روحانی بیشتری دارد.

اما آیتمی كه جای آن در برنامه‌های دعا و مناجات خالی است تفسیر و تحلیل آنست.

همانطور كه اشاره شد دعاهایی مثل كمیل و عرفه یا دعاهای صحیفه سجادیه پر از معانی بلند عرفانی است كه قابلیت بحث و تفسیر زیادی دارد. در میزگردهای مختلف تلویزیونی در حوزه معارف دینی كمتر شاهد برنامه‌ای در تحلیل و تفسیر ادعیه بوده‌ایم حتی می‌توان آنها را از منظر علوم مختلف مثل روانشناسی، پزشكی، جامعه‌شناسی و حتی هنر مورد واكاوی قرار داد. ضمن اینكه باید به جذابیت‌های بصری آنهم توجه كرد تا تكراری و ملال انگیز نشود. علاوه بر اینها می‌توان از ساخت كلیپ هم در دعا استفاده كرد كه نمونه موفق آن مناجاتی بود كه با صدای ساعد باقری پخش می‌شد و با موسیقی آرامی همراه بود.

بهره‌گیری از تكنیك‌های گرافیكی و رنگی شاد بخشیدن به برنامه تصویر زیباتری از دعا ترسیم خواهد كرد كه علاوه بر جذب مخاطب به روح دعا نیز نزدیك‌تر می‌شود چرا كه علی رغم تصور برخی، دعا نه با غم كه با شور و بهجت و شادی درونی همراه است.