«عاشورا آیی» انواع آئین‌های سنتی اقوام مختلف گلستان از جمله ترکمن‌هاست که به شکل‌های مختلف در استان رواج دارد و بسیاری از آثار، رسوم و سنت در گذشته‌های نه چندان دور در گلستان رواج داشت که اکنون نیاز به احیای مجدد دارد.

مراسم سنتی دسته چوبی شهرستان گرگان، علم مشتی، لالایی‌های اقوام مختلف استان، ذکرها و نجواهای اقوام ترکمن، سینه‌زنی سیستانی‌ها، آواها و نغمه‌های کتول از مهمترین برنامه‌های آئین‌های عاشورایی استان گلستان است که اکنون مانند گذشته رونق ندارد.

با این حال و به رغم گذر زمان، عشق مردم گلستان نسبت به حماسه ساز دشت نینوا افزون تر شده، و برخی آئین‌های سنتی و پرپیشینه که نمایانگر اوج عشق و ارادات مردم دارالمومنین گلستان به سالار شهیدان است، همچنان رواج دارد.

به رغم فراموشی برخی آئین‌های سنتی عاشورایی، شیوه عزاداری سنتی گلستانی‌ها نیز در این دهه منحصر است و بسیاری از رسوم اجرا شده محرم در استرآباد ، تنها مختص این دیار تاریخی ایران است.

دسته چوبی محلات تاریخی گرگان یکی از این رسوم است که گفته می شود از همان سال‌های شهادت امام حسین و یارانش در این دیار اجرا می‌شود.

پیشینه مراسم «دسته چوبی» به زمان واقعه عاشورا برمی‌گردد، در آن زمان هنگامی که خبر قیام امام حسین‌(ع) به مردم دارالمومنین گرگان می‌رسد، آنها با وسایلی که در آن زمان برای نبرد در دست داشتند، برای کمک به امام به سوی کربلا حرکت می‌کنند.

اما هنگامی که این افراد بخشی از راه را می‌پیماند، به آنها خبر می‌رسد که امام در کربلا به شهادت رسیده است، از این رو این افراد به گرگان بازگشته و برای امام و یارانش عزاداری می‌کنند.

علم مشتی یادآور علم کربلا

«علم مشتی» نیز یادآور علم کربلا است، مردم گرگان در بعد از ظهر عاشورا با بلند کردن سپیدار بلند (که با متعلقات محرم آذین بسته شده) یادآور می‌شوند که اگر چه علم امام در کربلا به زمین افتاد اما این علم از سوی پیروان امام همواره برپا داشته می‌شود و هیچ‌گاه بر زمین نخواهد افتاد.

گفته می‌شود زمانی که امام حسین‌(ع) رهسپار نبرد با سپاه یزید می‌شود پیکی به نام «مصطفی» به استرآباد آمده و اهالی این دیار را از این جنگ مطلع می‌کند و گلستانی‌ها با چوب و وسایل مختلف قصد می‌کنند به یاری امام حسین بشتابند.

محمود اخوان مهدوی از محققان تاریخ گرگان در این زمینه می‌نویسد: این گروه وقتی به نزدیکی مازندران و طبرستان می‌رسند درمی‌یابند جنگ به پایان رسیده و امام شهید شده و از آن پس به صورت نمادین با برپا کردن دسته چوبی در شب‌های بعد از عاشورا، یاد این واقعه را گرامی می‌دارند.

اخوان مهدوی می‌گوید: عبدالله میرزا قاجار در سفری که در ایام محرم به این منطقه داشته با دسته چوبی محلات مختلف گرگان مواجه شده و در نوشته‌هایش به شرح شیوه این نوع عزاداری و خونخواهی استرآبادیان و نیز گفته‌های شفاهی مردم مبنی بر قدمت این سنت از زمان شهادت امام حسین (ع) می‌پردازد.

اسدالله معطوفی محقق و استاد رشته تاریخ دانشگاه گلستان نیز در کتاب ضرب المثل‌ها، کنایات و باورهای مردم گرگان درباره دسته چوبی می‌نویسد: شبیه زنجیرزنی بود با این تفاوت که افراد هر یک چوبی به دست می‌گرفتند و همزمان با نوحه‌خوانی چوب‌ها را تکان می‌دادند و گاهی چوب به چوب می‌کردند.

به گفته این محقق، بر سر هر چوب فلز یا قپه‌ای گرز مانند یا فلز برنجی شش پر (شش گوش) نصب می‌شد و افراد دسته چوبی غالبا در میدانگاهی محلات به عزاداری می‌‌پرداختند و تعدادی از آنها مشعل‌گیر بودند و مشعل‌هایی را به دست می‌گرفتند تا فضای مراسم عزاداری را روشن نگه دارند.

عاشورمحمد، عاشوربای، عاشور بی‌بی، عاشورسلطان و عاشورتاج از جمله اسامی ترکمنی هستند که برای کودکان ترکمنی متولد شده در ماه عاشورا (محرم) انتخاب می‌شوند و این مسئله‌ وارد کردن نشانه‌هایی از ماه محرم در نظام نامگذاری کودکان، خود گویای اهمیت این ماه در فرهنگ ترکمنی است.

ترکمن‌های ایران که اهل تسنن هستند گرچه در ایام محرم، دسته سینه‌زنی به راه نمی‌اندازند اما مراسم ویژه‌ای به این منظور و جهت بزرگداشت نام امام حسین‌(ع) و یارانش برگزار می‌کنند که از جمله این مراسم می‌توان به روزه گرفتن، صدقه و نذری دادن، پرهیز از شادی در روزهای تاسوعا و عاشورا و همچنین برگزاری نماز عاشورا و هدیه ثواب آن به روح کشته‌شدگان کربلا اشاره کرد.

یکی از مهمترین سنتهای ترکمنی، «روایتگری کربلا» است که گرچه امروز به رونق سابق نیست و بسیاری از راویان قدیمی آن فوت کرده‌اند اما شاید هنوز بتوان نشانه‌هایی از این سنت را در برخی روستاهای ترکمن صحرا یافت. این راویان، به ذکر داستان‌هایی از کربلا پرداخته و دشمنان و قاتلان امام حسین را نفرین می‌کنند.

شیوه دیگر این نقالی‌ها خواندن کتاب مشهور امام حسین‌(ع) بوده است، این کتاب درباره امام حسین و واقعه کربلاست و به زبان ترکمنی نوشته شده و نویسنده آن گمنام است و تا پیش از انتشار و چاپ آن در سال ۱۳۴۲، از روی نسخه‌ای دستنویس خوانده می‌شد.

این کتاب که با ترکیبی از نظم و نثر نوشته شده بخشی از فرهنگ عامه ترکمن صحراست و در گذشته، رونق بیشتری نسبت به امروز داشته است و ترکمن‌ها این کتاب را اغلب در ماه‌های رمضان می‌خواندند، به این شیوه که افراد عادی در خانه ملا و یا یکی از افراد باسواد جمع می‌شدند و به روایتگری او گوش می‌دادند.

برخی از پیشکسوتان موسیقی ترکمنی نیز در روایت این کتاب با استفاده از نوای دوتار، تبحر خاصی داشته‌اند.

به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، توجه به آئین‌های سنتی عاشورایی و انجام پژوهش‌های بیشتری در این زمینه می‌تواند گام مهمی در راستای یافتن مشترکات اعتقادی شیعه و سنی و نیز تقویت هرچه بیشتر اتحاد آنها تلقی شود و از فراموشی این آئین‌ها جلوگیری کند.

آرمان هیأت