آرمان هیأت - درباره قاسم همتی مقدم

بهره‌گیری از حرکات تند و پرتنوع و نشان دادن کلیه حالات مربوط به مضامین داستان از ویژگی‌های اجرای مرشد قاسم همتی است.

کربلایی قاسم همتی مقدم
پرده‌خوان
سال تولد: ۱۳۳۶
محل تولد: کاشمر
شروع پرده‌خوانی: ۱۰ سالگی
استادان: درویش حسین همتی (پدرش) و برادرش
نقاش پرده: محمد گنجی
سن پرده: ۴۰ سال

شیوه اجرای نمایش
بهره‌گیری از حرکات تند و پرتنوع و نشان دادن کلیه حالات مربوط به مضامین داستان از ویژگی‌های اجرای مرشد قاسم همتی است، مانند: ادای احترام، دعا، اشاره به دور و نزدیک و جهات مختلف، سوار شدن بر اسب و اسب‌سواری، تیرانداختن با کمان، تکیه زدن بر عصا، رجوع بی‌شمار به پرده و ارتباط مکرر با مخاطبان. به نظر می‌آید وی در حرکات خود ابداعاتی با طرز تلقی جدید دارد که تلفیقی از فیگورهای پرده‌خوانان قدیم و تصورات شخصی و ذهنی امروزی است. برخلاف برخی از پرده‌خوانان و تعزیه‌گردانان که پرده‌خوانی می‌کنند و به خاطر تمرکز بر اجرای آواز، خصلتی درونی می‌یابند، ‌مرشد همتی گرایش به اجرایی با صفات بیرونی و عینی دارد.

شیوه اجرای آواز
پرده‌خوان در ترکیب صوتی پرده‌های شور و با بهره‌گیری از آوازهای ابوعطا، دشتی و لحن دشتستانی، داستان مجلس جاسم عرب را روایت می‌کند. تأکید جملات بر درجات اول و دوم دانگ دوم و فرودها روی شاهد شور است. این پرده‌خوانی به لحاظ شیوه اجرا، تأکیدهای شعری، گردش ملودی و نسبت فواصل اصوات علی‌رغم شباهت‌ها، مطابقت کامل با موسیقی دستگاهی و ردیف ندارد و بعضاً در آوازهای پرده‌خوان فواصلی شنیده می‌شود که از حوزه موسیقی دستگاهی خارج است، اما به طور کلی در انتخاب فضای آوازی از دستگاه شور الهام گرفته شده است.

آواز در حسین جانم بیا ای دل از اینجا پر بگیریم ... اندکی به دشتی و فضا و لحن دشتستانی رجوع دارد، در نادر مرا دردی است اندر دل ... فضای دشتی ادامه می‌یابد و با فرود به شور پایان می‌پذیرد، همچنان فضای دشتی با اشاره به مایه‌های برخی از آوازها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی ادامه می‌یابد تا بر جمله خلایق دنیا سرآمدی ... می‌رسد که فضای فواصل ابوعطا قابل شنیدن است. در برخی از عبارات ممکن است تداعی فواصل بیات ترک به گوش رسد که بسیار ناپایدار و گذراست.

عبور از زمان فیزیکی
در مجلس جاسم عرب دو نوع زمان جریان دارد، ‌اول زمانی است که واقعه در آن روی می‌دهد که اگر همین زمان اصالت یابد و در داستان مؤثر باشد پایان آن مصادف با از دست رفتن نو عروس جاسم خواهد بود. اقتدای جاسم به سردار کربلا حضرت عباس که قادر به گذر از زمان فیزیکی است سبب می‌شود تا نوعی دیگر از زمان ظهور یابد که مناسبات عالم فیزیک در آن نمی‌گنجد. می‌دانیم حضرت عباس صدها سال پیش قبل از وقوع داستان جاسم عرب در کربلا شهید شده است و اساساً جاسم و نوعروسش برای زیارت قبر حضرت عباس به کربلا سفر کرده‌اند ...

سرانجام حضرت عباس دایره زمان فانی را می‌شکند و در دم ظهور می‌یابد. حضور وی به یاری عبور از زمان فیزیکی سبب می‌شود تا تقاضای جاسم اجابت شود. چنین شیوه‌ای در پرده معمول است، ‌مثال دیگر در پرده‌خوانی نجات پیرزن نخ‌ریز نیشابوری به دست حضرت عباس در مجلس متوکل عباسی، نجات سلطان قیس به دست امام حسین از حمله شیر و ... است.

پوشش سر
کلاه، تاج، دستار و عمامه رایج‌ترین پوشش‌های سر پرده‌خوانان است. در قدیم پوشش سر نماد ادراک معانی و وسیله ارتباط با عالم بوده است. به همین دلیل انواع آن مفاهیم مختلفی را تداعی می‌کند.
دراویش تاج، سادات عمامه سبز، حاجیان زرد و سفید یا طلایی، روضه‌خوانان و مداحان ترکیبی از رنگ با سفید و اقوام ایرانی گاه پوشش مرسوم منطقه خود و پرده‌خوانان عادی انواع کلاه‌های معمولی را بر سر دارند.
هر یک از این پوشش‌ها معانی خاص و شناخته شده‌ای را القاء می‌کنند و مردم از آنها باخبراند. تاج عطیه‌ای از سوی عالم معناست.

روایت
جاسم عرب با دختر تازه مسلمانی ازدواج می‌کند، تازه عروس قبلاً شرط ازدواج خود را زیارت کربلا و زیارت قبر حضرت عباس قرار داده است. در راه کربلا دختر به دست چند راهزن ربوده می‌شود. جاسم مستأصل بر سر قبر حضرت ابوالفضل می‌رود تا از او یاری بخواهد. همزمان با ورود او به حرم حضرت عباس نادرشاه ایرانی در حال زیارت است، به همین دلیل لشگریان از ورود جاسم به حرم ممانعت می‌کنند. تا اینکه با اصرار جوان عرب و دلسوزی سپاهیان جاسم وارد حرم می‌شود ... شاه به او وعده یافتن همسرش را می‌دهد، اما فرصت می‌خواهد. جاسم نگران از سرنوشت نوعروسش به درگاه حضرت عباس توسل می‌جوید ... حضرت، نوعروس را از دزدان بازپس می‌گیرد و به جاسم بازمی‌گرداند.

× منبع: مجموعه مرشدان پرده‌خوان ایران (سی دفتر)/ اثر: علی اردلان/ نشر:‌فرهنگستان هنر