آرمان هیأت - ایران بر مناسک آیینی کشورهای همسایه تاثیرگذار بوده است

ایران بر مناسک آیینی کشورهای همسایه تاثیرگذار بوده است

دکتر ایرج افشارسیستانی، ایرانشناس برجسته معتقد است مناسک آیینی، شکل‌دهنده هویت ملی مردم ایران است و از دیرباز تاکنون همچنان زنده و پویا هستند.

فرهنگ-خیمه: از خیابان‌ها و کوچه‌های سرسبز شهرک‌غرب می‌گذارم، قرار است با کسی همکلام شوم که با طبیعت و نقاط مختلف ایران انسی دیرینه دارد. دکتر ایرج افشارسیستانی، ایرانشناس برجسته کشورمان متولد سال ۱۳۱۹ و زاده سرزمین همیشه گرم و آفتابی سیستان و بلوچستان است.

او سال‌هاست که به جای‌جای ایران سفر می‌کند تا زوایای پنهان و نامکشوف ایران عزیز را آشکار کند. افشارسیستانی لقب ایرانشناسی را به واسطه سال‌ها تلاش بی‌وقفه در عرصه پژوهش و تألیف در این زمینه دریافت کرده است. این ایرانشناس برجسته به تازگی تحقیقات جالبی در مورد نصف‌النهار گرینویچ ارائه کرده است.

به همت او کتابخانه‌ای هم در زادگاهش، زاهدان، تأسیس شده است که همه مجموعه ۱۴ هزار جلدی ویژه ایرانشناسی‌اش به این کتابخانه انتقال یافته است، کتاب‌هایی که برخی فقط در این کتابخانه دیده می‌شوند و نه در هیچ جای دیگر.

گفت‌وگوی ما با این ایرانشناس برجسته با موضوعیت اجرای مناسک آیینی شکل گرفته که در ادامه می‌خوانید:

مناسک آیینی در نگاه شما چه تعریفی دارد؟
مناسک آیینی بخش اصلی زندگی ماست. دین، فرهنگ، هنر و سایر عناصر که در زبان فارسی (آخیشگان) نام یافته، شکل‌دهنده هویت ملی مردم ایران است. مناسک آیینی فقط مناسک مذهبی نیستند، بلکه اجرای جشن‌ها، آداب و رسوم و ... را هم دربردارد. در کشور ما آیین‌های بسیاری با شرایط خاصی وجود دارند که از دیرباز تاکنون همچنان زنده و پویا هستند.

شما مشغول تألیف دایره‌المعارف ایرانشناسی هستید، در این مجموعه چه مواردی را مطرح کرده‌اید؟
این دایره‌المعارف به جاذبه‌های طبیعی، زیارتی، سیاحتی و ... استان‌های ایران اختصاص دارد که شامل چند فصل مثل جشن‌های مذهبی- ملی، سوگواری‌ها، تعزیه، رمضان، منش مردم، ضرب‌المثل‌ها، باورها، قصه‌ها، لطیفه‌ها، مثل‌ها، چیستان، موسیقی، رقص و ... است. این دایره‌المعارف سی استان کشور را معرفی می‌کند و بخش ویژة آن به خوراک‌های سنتی و پوشاک محلی استان‌های کشور اختصاص دارد. کار این دایره‌المعارف در مراحل پایانی است و به زودی به چاپ خواهد رسید.

با توجه به اینکه در مورد اجرای مناسک آیینی در جای‌جای کشورمان بسیار کار کرده‌اید، آیا وجوه اشتراکی بین این مناسک در نقاط مختلف کشور دیده می‌شود؟
بله این وجه اشتراک وجود دارد؛ البته با تفاوت‌هایی جزئی؛ مثلاً در حال حاضر آیین‌های سوگواری شمال خراسان با جنوب این استان تفاوت چندانی ندارد؛ ولی همین آیین‌ها با سیستان و بلوچستان تفاوت بسیاری دارد. تعزیه و شبیه‌خوانی هم که در اکثر استان‌ها دیده می‌شود، مشترک است. برخی آیین‌ها فقط در برخی استان‌ها انجام می‌شود و در استان‌های دیگر رایج نیست؛ ولی وجوه اشتراک از تفاوت‌ها بیشتر است.

پس با این تعاریف، برخی استان‌ها مناسک آیینی خاص خود را دارند؟
تقریبا. مثلاً‌ در اصفهان، دزفول، کرمانشاه، اهل حق کردستان، اهل حق کرند غرب و ... مناسک خاصی مثل نخل‌گردانی و علم‌گردانی دارند که در سایر نقاط کشور دیده نمی‌شود.

در کدام دوره تاریخی اهتمام ویژه‌ای در اجرای مناسک آیینی دیده می‌شود؟
این مناسک در دوره آل‌بویه به ویژه عصر عضدالدوله دیلمی پرشور بودند؛ سپس در عصر صفوی به اوج شکوفایی در اجرای مناسک آیینی رسیدیم. در این دوره (صفوی) شهرهایی مثل اصفهان، دزفول، شوشتر و ... اهتمام خاصی در اجرای مناسک آیینی داشتند که البته هنوز هم وجود دارد که این مراسم عزاداری شامل نخل‌گردانی، علم‌گردانی، زنجیرزنی، سینه‌زنی و شبیه‌خوانی بود. مجالس بانوان بسیار پرشورتر از مجالس مردان برگزار می‌شد. به عقیدة من این شور و علاقه به مناسک آیینی، در دوره قاجار بسیار زیاد بود. به ویژه دوره ناصرالدین‌شاه قاجار که خدمت بسیاری به اسلام کرد.

به نظر شما در این فرازهای تاریخی مباحث خرافی هم وارد عزاداری‌ها و مناسک آیینی شده بود؟
در بسیاری از نقاط کشور مسئله قمه‌زنی و شمشیرزنی مطرح بود؛ مثلاً در سیستان و بلوچستان مردم در عزاداری‌ها قمه می‌زدند یا در کرند غرب و کردستان عزاداران کارد و شمشیر به شکم می‌زدند که البته عده‌ای هم جان خود را از دست می‌دادند.

در کدام دوره خرافات بیشتری در مناسک آیینی دیده می‌شود؟
به عقیده من در زمان قاجار بیشترین خرافه در مناسک آیینی دیده می‌شود. هر چند که ناصرالدین شاه اهتمام و علاقه خاصی برای برگزاری مراسم محرم و صفر داشت؛ ولی خود از اجرای قمه‌زنی حمایت می‌کرد. در این دوره اعمالی مثل قفل‌زنی، تیغ‌زنی و ... در عزاداری‌ها رایج بود؛ اما رفته‌رفته مردم این اعمال خرافی را پس زدند و به تدریج کمرنگ شد.

میزان تأثیرپذیری ایران از کشورهای همسایه و تأثیر ایران بر این کشورها در زمینه اجرای مناسک آیینی چقدر بوده است؟
البته ما بیشتر تأثیرگذار بوده‌ایم. کشورهایی چون اندونزی، سنگاپور و تایلند اهتمام خاص در اجرای مناسک آیینی داشته و دارند. افراد زیادی از دوران تیمور گورکانی به این مناطق رفته و شیعه را گسترش داده‌اند. کشورهایی مثل تاجیکستان و ترکمنستان هم مراسم عزاداری دارند و آیین‌ها را هرگز فراموش نکرده‌اند؛ همچنین در مصر، بخشی از عربستان، کویت، امارات، بحرین و قطر هم شیعیان بسیاری زندگی می‌کنند و احیاءکننده مناسک آیینی هستند. ضمن اینکه باید بگویم کشورهای عربی همسایه بیشترین تأثیر را از استان‌های کرانة خلیج‌فارس مثل بوشهر گرفته‌اند.

پس بیشتر آداب و رسوم آنها مثل ماست، درست است؟
تاحدودی؛ ولی تفاوت‌های بسیار کوچکی هم دیده می‌شود؛ هر چند در کشورهای عربی برخی از اهل تسنن گرایش‌های انحرافی وهابیت را دنبال می‌کنند؛ اما همچنان مناسک آیینی مورد توجه برخی از اهل تسنن است.

مردم این کشورها مثل ایران عزاداری می‌کنند، نذری می‌دهند، حسینیه‌های بسیاری را در بوشهر، لار، سیستان و بلوچستان ساخته‌اند. برای عزاداری‌ها کمک می‌فرستند و به این مناسک بسیار احترام می‌گذارند.