آرمان هیأت - نگاهی به کتاب «اهل ماتم» اثر محسن شریفیان

یکی از انواع رویکردهای موسیقی فولکلور که همیشه مورد توجه دست‌اندرکاران موسیقی اقصی نقاط ایران قرار داشته، موسیقی مذهبی است.

به گزارش خیمه، این گونه موسیقی که ریشه در اعتقادات و باور‌های دیرین ایرانیان دارد، دارای حال و هوایی است که پژوهشگران موسیقی، تاکنون عمده تلاش خود را برای معرفی هرچه بیشتر آن به کار گرفته‌اند.

یکی از آثاری که در رابطه با نوع موسیقی مذهبی به چاپ رسیده و تاکنون مورد توجه قرار گرفته، کتابی از پژوهشگر جوان بوشهری، محسن شریفیان است.

این کتاب که با عنوان کلی «اهل ماتم» نوشته شده، با شکلی تخصصی، به آوا‌ها و آیین سوگواری در بوشهر اختصاص دارد. این کتاب که پس از چاپ آثاری از همین پژوهشگر، به نام‌های «اهل زمین» و «اهل ساز» به چاپ رسیده، یکی از کتاب‌هایی است که در نوع خود کم نظیر است.

شریفیان در این کتاب کوشیده‌ است به تمام زوایای مذهبی موسیقی بوشهر نظر بیندازد و در حد توان، یادگاری برای آیندگان از خود به جای بگذارد.

يکی از ويژگي هاي کتاب «اهل ماتم»، سفر پژوهشگر در گذشته بوشهر است. او با دستمایه قرار دادن نوع تفکر و باور‌های مردم این بخش از سرزمین‌مان در زمان‌های گذشته، خواننده‌ را برای پذیرش هرچه بیشتر نظریه‌هایش، آماده می‌کند و وجه بارز مذهبی را در اولویت قرار می‌دهد.

آنچه که کتاب شریفیان را از آثار دیگر در همین رابطه متمایز می‌کند، نگاه موسیقیایی او در مقام یک نوازنده و آهنگ‌ساز است. شریفیان در فصل‌های گوناگون این کتاب،‌ بیش از هر مورد دیگر، به چگونگی خاستگاه‌های موسیقی بوشهر می‌پردازد و حدود پذیرش زائد‌الوصف مردم بخشی از دیار جنوب را از موسیقی مذهبی که ریشه در ارادت به بزرگان دین دارد، واکاوی می‌کند.

می‌توان گفت که موسیقی مذهبی، جزیی جدایی ناپذیر از موسیقی جنوب است و هرکدام از دست‌اندرکاران پژوهش در عالم این هنر،‌ تلاش کرده‌اند در حد توان گوشه‌ای از آن را ارائه دهند.

ذهنیت منسجم نويسنده در ابعاد گوناگون موسیقی بوشهر، خصوصا پژوهش در گوشه و کنار آن، باعث شده که اهالی موسیقی، به آثار قلمی او درست همانند آثار عملی اعتماد كرده و جواب سوال‌های همیشگی خود را از دل این آثار جستجو کنند.

گرچه کتاب «اهل ماتم» به عنوان اولین کتاب در حوزه موسیقی بوشهر مطرح است، اما نوع برخورد پژوهش‌گر با موضوعات مختلف تا حدودي کار را برای دیگر پژوهشگران آسان کرده است.

شریفیان در این کتاب سرفصل‌هایی ارائه داده که مسیر را برای هر فرد کنجکاو در این زمینه هموار کرده است. می‌توان گفت که کتاب شریفیان هم‌اکنون کتابی جامع به حساب می‌آید که نقشی همچون یک دایرة‌المعارف در ارتباط با موسیقی مذهبی بوشهر ایفا می‌کند.

در این کتاب خواننده برای اولین بار درمی‌‌یابد، آلات به کار رفته در موسیقی مذهبی، به لحاظ نوع و فضای صوتی تا حد زیادی با دیگر رویکرد‌های آن متفاوت است. ما در این کتاب با سازهایی آشنا می‌شویم که شاید تاکنون نامی هم از آنها نشنیده‌ایم، سازهایی که هرکدام از آنها در هر مراسمی، نقشی جداگانه دارند.

تقسیم بندی نوع سازها و ارتباط آنها، به سوگواری زنانه و مردانه، یکی دیگر از نقاط قوت کتاب شریفیان است. گرچه او در این بخش ظاهرا به طور گذرا، نگاهی کلی به این موضوع دارد، اما کاشت اطلاعاتی که برای اولین بار در ذهن خواننده ایجاد می‌کند برای او یک امتیاز است.

یکی دیگر از مواردی که در این کتاب تلاش شده تا بیشتر رخ بنمایاند، نوع عزاداری و سوگواری منحصر به فرد بوشهری‌هاست.

مرحوم استاد منوچر آتشی در بخشی از یادداشتی کوتاه که در اول کتاب چاپ شده، چنین نوشته است: "مراسم عزاداری بوشهری‌ها، از قدیم الایام جنبه‌ای ویژه و غیرمعمول داشته است و در واقع صرف عزاداری و شور و شیون مثلا به شیوه تهرانی و یا آذربایجانی‌ها نبوده، بلکه به خاطر همان ویژگی‌ها تبدیل به موضوعی با ابعاد گسترده شده که اگر مورد تحقیق و حتی تجدید نظر قرار نگیرد یا به شیوه‌ای جنبه‌های غیر دینی آن شناخته و جدا نگردد، ممکن است به مراسمی متضاد و همچنان ناشناخته تبدیل شود."

صحه گذاشتن استاد آتشی در منحصر به فرد بودن نوع عزاداری مردم بوشهر و پیوند آن با موسیقی مذهبی،‌ نشانگر این موضوع است که سوگواری و عزاداری این منطقه‌ هم مانند دیگر وجوه آن، ریشه در نوعی رازآلودگی دارد،‌ و از هر جنبه‌ای که مورد توجه قرار گیرد حرفی برای گفتن خواهد داشت.

آتشی در بخشی دیگر از یادداشت خود نوشته است: "بوشهر چندین محله،‌ چندین شهرستان و صدها بخش و روستا دارد که اغلب -نه همگی- شیوه‌های متفاوتی در سوگواری عرضه می‌کنند و البته نقاط مشترکشان فراوان است. بدون اینکه خواسته باشم به خاطر بوشهری بودن خودم، تاکید و یا اغراقی به کار ببرم، باید بگویم جز اینکه عزاداری بوشهری‌ها در ایران بی‌نظیر است، و جز اینکه استان‌هایی مثل خوزستان، هرمزگان و فارس، تحت تاثير آن، اجراها را تقلید می‌کنند، کتابی که شریفیان تهیه کرده، برای خوانندگان، تعزیه پردازان و موسیقی‌دانان ديگر نیز مزید فایده است."

به هر حال، چه سخنان منوچهر آتشی را برخواسته از یک نوع جانبداری محلی بدانیم و یا ندانیم، باید پذیرفت که کتاب «اهل ماتم» با همه کمبود‌های احتمالی‌اش، کاری در خور است که خواندن آن نه تنها برای اهالی جنوب که برای هر ایرانی مفید است.

شریفیان گویی در این کتاب خواننده‌اش را به عمق باور‌های مردم زادگاه خویش می‌برد و تا مدتی او را به حلاوت یک آیین کهن دعوت می‌کند.

کتاب اهل ماتم علاوه بر وجه معرفی موسیقی مذهبی و آیینی، ناخودآگاه به وجوهی دیگر مانند نمایش، مردم‌شناسی، تبارشناسی و ....، نیز مربوط می‌شود. مسائلی که ممکن است خود نگارنده در پی توضیح آنها نبوده باشد.

یکی از بخش‌های این کتاب، بخشی تحت عنوان «سینه‌زنی و ساروج‌کوبی» است. «ساروج» یکی از مصالح ساختمانی است که برای ساختن بناهای قدیمی، به ویژه در ساخت آب‌انبار به کار می‌رفته و تهیه آن در بوشهر تا حدود ۵۰ سال پیش رایج بوده است.

همانگونه که در متن هم آمده، مراسم ساروج‌کوبی در گذشته به صورت گروهی انجام می‌شده و اهالی محله‌ها برای همکاری با همسایگان و دوستان خود بدون دریافت حق‌الزحمه،‌ این کار را انجام می‌داده‌اند و این عمل ظاهرا، با همان وجه نمادینش، به حوزه عزاداری و سوگواری نیز داخل شده است.

سرزمین جنوب، سرزمینی متنوع و راز‌آلود است و هرکدام از بخش‌های کوچک آن، دارای خرده فرهنگ‌های مخصوص خود است.

شریفیان در کتاب «اهل ماتم» به نوبه خود، آیین بوشهر را مورد کنکاش قرار داده و این در حالی است که هر پژوهشگر ديگر می‌تواند همین حد تنوع را در دورافتاده‌ترین روستاهای این استان‌هم کشف کند.

به‌ هر حال اثری که شریفیان پدید آورده،‌ اثری است که مي تواند سرمشقی برای دیگر پژوهشگران باشد. موسیقی فولکلور ایران، به خصوص نوع مذهبی آن، زمینه‌ای بسیار گسترده است که سیاحان و مستشرقان عالم، همواره از آن به عنوان گنجینه‌ای پنهان در هنر ایرانی نام برده‌اند. اما خود ما آنگونه که باید و شاید، با زیر و بم آن آشنا نیستیم.

بنا بر گزارش ایبنا، چاپ دوم کتاب «اهل ماتم» سال گذشته، به همت «مرکز نشر و تحقیقات دیرین» به چاپ رسیده است.