آرمان هیأت - تاريخ كوفه از منظر يك مستشرق فرانسوی

كتاب «جغرافیای تاریخی كوفه» تالیف «لویی ماسینیون» با ترجمه دكتر عبدالرحیم قنوات منتشر شد.

فرهنگ: چاپ نخست كتاب «جغرافیای تاریخی كوفه» تالیف «لویی ماسینیون» با ترجمه دكتر عبدالرحیم قنوات، تهیه شده «سمت» و مركز تحقیق و توسعه علوم ‌انسانی منتشر و روانه بازار كتاب شد.

این كتاب ترجمه فارسی اثری است از ماسینیون كه توسط «تقی محمد المصعبی» به عربی ترجمه و بر آن تعلیقاتی اضافه شده و پس از آن «كامل سلمان ‌الجبوری» شرح و تعلیقاتی دیگر بر آن افزوده است. ماسینیون این متن را با تاسیس كوفه شروع كرده و سپس از راه‌ها، مقابر، محلات، نقشه اقتصادی شهر، دارالاماره، میدان، مسجد جامع و دیگر مساجد كوفه، محله مشهور كناسه، نجف و مزار امام علی(ع) سخن گفته است.

كوفه روبه‌‌روی حیره واقع شده است، جایی كه دماغه‌ای از شن به صورت عمودی به فرات نزدیك می‌شود. بین زمینی هموار و آبگیر در مشرق و زمینی خشك و پست كه در مغرب آن قرار گرفته است. اینجا بر كرانه صحرا، پستی دیده‌بانی برای نگهبانی از پل زوارق قرار دارد. این پل كه بر روی رودخانه فرات بسته است، پیشتر به جاده تیسفون منتهی می‌شده و امروزه به جاده بغداد متصل است.

پیش از تاسیس كوفه، حیره پایتخت لخمیان بود كه مدت سه قرن تحت حمایت ایرانیان بودند. با وجود این، این شهر تنها شهری بیابانی و پیوسته محلی برای مبادله كالا میان دست‌نشاندگان و ماموران دولت ایران از یك سو و شترداران بزرگ بادیه‌نشین از سوی دیگر بود. همان گونه كه محل تلاقی و ارتباط مسیحیان متعصب شهرها و قریه‌های آرامی و عشیره‌های كوچك گوسفندچرانی بود كه به رفت و آمد به آنجا خو گرفته بودند.

كوفه از حیره به فرات نزدیك‌تر و بر پلی مسلط بوده كه پیوسته برپا بوده است تا دسترسی به راه بازرگانی بزرگی كه نقاط دوردست آسیا را به دورترین نقطه یمن وصل می‌كرده، ممكن باشد.

پیش از اسلام، نام‌های این مكان بر پایه شبكه‌بندی نهرها و زمین‌های مساحی شده از دوران‌های بسیار قدیم انتخاب شده بودند.(ایرانی‌ها در دوره ساسانی، اسامی تقسیمات كشوری‌شان را این‌گونه انتخاب می‌كردند).

كوفه در قرن چهارم هجری، شهر مركزی یكی از استان‌های شش‌گانه عراق شد كه توابع آن عبارت بودند از: بابل و عین‌التمر(مناطق ۲-۱ و ۶-۵ از استان دهم) سورا و النیل(مناطق شماره ۲ و ۴ از استان یازدهم) و در دوره عثمانی به منطقه‌ای ساده از ناحیه نجف(استان كربلا) تنزل یافت و اكنون نیز در تقسیمات كشوری عراق، همین موقعیت را دارد. جز اینكه استان كربلا را كه پیشتر سنجق كربلا می‌گفتند، اكنون لواء كربلا می‌نامند.

لویی ماسنیون ـ‌مستشرق مشهور فرانسوی‌ـ كه در میان شرق‌شناسان او را با كسانی مانند «نولدكه» و «گولدزیهر» مقایسه كرده‌اند، در پاریس به دنیا آمد. پدرش فرناند ماسینیون پس از آنكه در طب به تحصیل پرداخته بود، آن را رها كرده و به هنر روی آورد. او در پیكر تراشی و به ویژه قلم‌زنی روی گچ مهارت داشت. برخی معتقدند پیشه پدر بر بینش پسر نیز تاثیر گذاشت.

ماسینیون در سال ۱۹۰۰ میلادی، دیپلم ادبیات و فلسفه و یك سال بعد دیپلم ریاضیات گرفت. وی همچنین در مدرسه ملی زبان‌های زنده شرقی، عربی آموخت. در سال ۱۹۰۱ میلادی سفر كوتاهی به الجزایر كرد. در سال ۱۹۰۴ میلادی به مراكش سفر كرد و تحقیقی مختصر درباره آنجا نوشت و با ارائه آن موفق به اخذ دیپلم تحقیقات عالی در بخش علوم دینی از دانشگاه سوربن شد. او از همین سال‌ها شرق‌شناسی را شروع كرد. در سال ۱۹۰۵ میلادی در چهاردهمین كنفرانس جهانی خاورشناسان كه در الجزایر بر پا بود، شركت كرد و با برخی شرق‌شناسان بزرگ از جمله گولدزیهر آشنا شد. یك سال بعد دانشجوی مركز فرانسوی آثار شرقی در مصر شد و به مصر رفت و در آنجا به تحقیق پرداخت. در همین سال‌ها آثاری نیز منتشر كرد كه از آن جمله می‌توان به تصویری از جغرافیای مغرب در ۱۵ سال اول قرن شانزدهم، راه فاس و مراكش پس از فتح عربی اشاره كرد.

در سال ۱۹۰۷ میلادی به واسطه اشعار عطار با حلاج آشنا شد و این آشنایی تا پایان عمر و تحقیق در شرح حال و آثار و افكار این عارف مشهور تاریخ اسلام را به یكی از فعالیت‌های اصلی او تبدیل كرد.

طی سال‌های ۸-۱۹۰۷ مامور انجام تحقیقاتی باستان‌شناسی در عراق شد. او در بغداد میهمان خانواده مشهور آلوسی شد و در ابنیه و آرامگاه‌های عراق به خصوص در جنوب این كشور پژوهش‌هایی صورت داد. از جمله به دیدن قریه سلمان پاك رفت، كوفه و بصره قدیم را كاوش و كاخ اخیضر را كشف كرد. نتیجه كاوش‌های باستان‌شناسانه او در كتابی دو جلدی با عنوان Mission en Mesopotamie (ماموریت در بین‌النهرین) منتشر شد. او در سال ۱۹۱۰ میلادی مقالاتی با عناوین: «كوچ مردگان در بغداد»، «المحمره»، «جنگ اخیر بین رفاعیه و قادریه»، «حج مردمی در بغداد» و تحقیقاتی درباره نسخه‌های خطی در بغداد منتشر كرد.

ماسینیون درباره فرقه‌های شیعی، آثاری قابل توجه دارد. از آن جمله است: فهرستی از منابع درباره فرقه نصیریه، فهرست منابع درباره قرامطه و خانواده بنی‌فرات. او تحقیقاتی نیز درباره حضرت زهرا(س) منتشر كرد. اثری نیز تحت عنوان «مباهله در مدینه» به رشته تحریر درآورد. یكی از مشهورترین كارهای او در این باب كتاب «سلمان پاك» و «نخستین شكوفه‌های معنویت اسلام ایران» است.

ماسینیون به موضوع اصحاب كهف نیز توجه و نوشته‌هایی در این باب منتشر كرد. آخرین اثر او مقاله‌ای تحت عنوان ابرهای ماژلان و اكتشاف آنها توسط اعراب بود.

وی طی سال‌ها فعالیت در كالج دوفرانس، خطابه‌هایی بسیار درباره اوضاع و نظامات اجتماعی اسلام و مسلمانان ایراد كرد كه متاسفانه هیچ‌كدام تدوین نشدند. شمار آثار ماسینیون را بالغ بر ۶۵۰ عنوان تالیف، ترجمه، مقاله، خطابه و... دانسته‌اند. او عضو مجامع علمی مهمی از جمله جمعیت آسیایی، مجمع‌اللغوی مصر و مجمع العلمی ‌العربی دمشق بود.

ماسینیون در ایران بیشتر به واسطه دكتر علی شریعتی كه مدتی را نزد او شاگردی كرده بود، می‌شناسند. از وی تاكنون دو اثر به فارسی ترجمه شده است: سلمان پاك و نخستین شكوفه‌های معنویت اسلام ایران، كه دكتر شریعتی آن را ترجمه و منتشر كرد و قوس زندگی منصور حلاج كه به وسیله عبدالغفور روان‌فرهادی ـ‌نویسنده افغانی كه او نیز شاگرد ماسینیون بوده‌ـ به فارسی برگردانده شده است. این كتاب با مقدمه مختصری از مرحوم حسین خدیوجم به چاپ رسیده است.

لویی ماسنیون، علاوه بر مراجعه به متون و منابع مكتوب، طی دو سفر به كوفه، از آثار باقی‌مانده در این شهر بازدید كرده و در عراق به حفاری‌های باستان‌شناسی دست زده است. یكی از دلایل اهمیت این كتاب، قدمت تالیف آن نسبت به كتاب‌هایی است كه در دوره‌های اخیر درباره كوفه نوشته شده‌اند.

كتاب حاضر، برای دانشجویان رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی در مقطع كارشناسی و كارشناسی‌ارشد به عنوان منبع كمك درسی برای درس جغرافیای تاریخی تدوین شده است. همچنین قابل استفاده محققان و پژوهشگران رشته تاریخ و تاریخ اسلام نیز هست.

در انتهای این اثر، علاوه بر نمایه‌‌ای از اعلام، اماكن، قبایل، فرق و گروه‌ها و چند نقشه و تصویر از موقعیت كوفه (قدیم و جدید) نیز درج شده است.

چاپ نخست كتاب «جغرافیای تاریخی كوفه» در شمارگان ۲۰۰۰ نسخه، ۱۲۶ صفحه و بهای ۱۴۰۰۰ ریال راهی بازار نشر شد.