آرمان هیأت - آسیب‌شناسی اشعار و گفتار مداحان

برخی اشعار نوحه‌ها به گونه ای است که انگار امام حسین(ع) در روز عاشورا فریاد برآورده که ای شمر و یزید و ای مردم به ما رحم کنید! یا ایشان در صحرای کربلا به لشکر عمر سعد التماس کرده که برای رضای خدا به بچه‌هایم آب بدهید!

فرهنگ-ادب: خبرگزاری فارس در انتقاد از محتوای برخی اشعار و گفتار مداحان نوشت:
مقام معظم رهبری می‌فرماید: گاهى یک بیت شعرى که مداح می‌خواند از یک ساعت بحث مستدل یک گوینده‌ ماهر، تأثیرش در دل‌ها بیشتر است. امروز نقش مداحان و اشعاری که در شب‌های محرم برای عزاداران حسینی می‌خوانند بسیار مهم و قابل توجه است.

همزمان با آغاز ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) مداحان در سراسر کشور اوج فعالیت خود را تجربه می‌کنند اما در این میان موضوعی که جای سئوال و ابهام دارد نوع نظارت بر کار مداحان و کنترل اشعاری است که توسط مداحان در مدح شهیدان کربلا در این شب‌های عزاداری خوانده می‌شود.

بسیاری از کارشناسان مسایل دینی معتقدند برخی از اشعار خوانده شده توسط مداحان به هیچ عنوان سنخیتی با این ایام ندارد و چه بسا دیده شده اشعاری در مدح ائمه معصوم علیهم السلام خوانده می‌شود که حتی در شان مقام بلند و ملکوتی امامان شیعه نیست و همین موضوع سبب شده تا بسیاری از صاحب‌نظران و دلسوزان مسایل دینی و مذهبی انتقاد خود را به برخی سبک‌های مداحی مطرح کنند و مثلا علی معلم برخی مداحی‌های امروز را به دیسکوهای غربی تشبیه کند یا نماینده مردم گیلان در مجلس خبرگان رهبری از مداحان بخواهد تا از بیان اشعار نامتعارف و غیر واقعی در ماه محرم پرهیز کنند و حجت‌الاسلام قبادی رییس سازمان تبلیغات اسلامی استان کرمانشاه اعلام کند که این سازمان در مقابل بدعت‌گذاران سوگواری ماه محرم قاطعانه خواهد ایستاد.

با این حال اگر به انتقادات از زاویه نقد منصفانه بنگریم باید گفت که این نقدها می‌تواند راهگشای مسیری ارزشمند و چراغ هدایتی برای مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) باشد.

در گزارش پیش رو به آسیب‌شناسی مداحی در مراسم عزاداری حسینی در ایام ماه محرم پرداخته‌ایم.

* نقدهایی که مطرح می‌شود
یکی از نقدهای تند و تیزی که در هفته‌های اخیر درباره برخی مراسم مداحی در ایام محرم مطرح گردید انتقاد صریح و بی‌پرده علی معلم، رییس فرهنگستان هنر و شاعر پیشکسوت اهل بیت(ع) بود.

بخشی از سخنان علی معلم در گفتگو با خبر را بخوانید: «مدح مداح امروز در آدم‌هایی که دورش نشسته‌اند و مخصوصا شور و حرارتی که نشان می‌دهند، با دیسکوهایی که آن طرف وجود دارد، شباهت‌های بیشتری دارند تا مجلسی که در گذشته به آن گفته‌اند تعزیه. . . در گذشته گفته‌اند ای تعزیه‌داران به ادب بنشینید، در تعزیه مادر حسین(ع) می‌آید. یعنی حتی بچه‌های جوان هم مجبور بودند حد نگاه دارند و درست و با ادب بنشینند، برای اینکه چنین پنداشته می‌شد، آنجایی که عزای حسین(ع) وجود داشته باشد، لابد مادرش‌(س) شرکت می‌کند و این ادب لازمه شرکت در چنین مراسمی بود. اما امروز مجالسی از این دست جایی است که یک جوان همه مستی و شور جوانی را می‌تواند آشکار کند و هرچه بیشتر و موفق‌تر، مورد عنایت بیشتر! . . . این شور و حرارت یک مقدار هم به قاعده دوپینگ‌های ورزشی اتفاق می‌افتد و به امام حسین(ع) هیچ نسبتی ندارد و این قصه غم‌انگیز روز است وگرنه مردمان ما خردمند بوده‌اند و میدانستند مسجد خانه مقدسی است.»

حجت الاسلام والمسلمین محمد مهدی مرادی، کارشناس ارشد تبلیغ و استاد حوزه علمیه قزوین به فارس می‌گوید: «متاسفانه اشعار برخی مداحان خارج از معیارهای عرفی است و بعضا دیده شده آهنگ‌های خوانندگان قبل از انقلاب را دستکاری کرده و با همان ریتم به عنوان نوحه و مداحی می‌خوانند، که انجام چنین کاری در افکار عمومی بازتاب خوبی ندارد و از طرفی هم در شان مراسم عزاداری اهل بیت نیست که مداح ما از فلان آهنگ مبتذل برای مداحی الهام بگیرد.»

این مدرس حوزه علمیه قزوین در ادامه می‌گوید: «متاسفانه باید اذعان داشت که مداحی هیچگونه حساب و کتابی ندارد و معیاری هم برای آن از منظر شرع و قانون مشخص نکرده‌ایم، یعنی هنوز مرکزی مشخص وجود ندارد که علاقمندان به مداحی برای کسب مجوز به آنجا مراجعه کنند و اصلا هیچگونه نظارتی بر کار مداحی وجود ندارد و به همین علت هر کسی که بتواند بخواند بدون هیچگونه کنترل، نظارت یا داشتن صلاحیت می‌تواند در هیات‌های مذهبی بخواند و هر شعری هم بخواند آزاد است!»

مرادی می‌گوید: «به نظر من وقت آن رسیده تا مسئولان مربوطه به این آشفته بازار مداحی خاتمه دهند و ارگان‌های ذیصلاح خصوصا سازمان تبلیغات اسلامی به عنوان یکی از متولیان اصلی، نظارت دقیق و همه جانبه‌ای را بر کار مداحی اعمال کنند و اجازه ندهند هر فردی که صلاحیت نوحه‌خوانی را ندارد وارد این حرفه مقدس شود.»

وی به عواقب ناخوشایند بلند مدت حضور افراد فاقد صلاحیت در کار مداحی اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر وضعیت مداحی همچنان بدون کمترین نظارتی پیش برود و هر فردی بدون گذراندن فیلترهای نظارتی به این عرصه ورود پیدا کند، این موضوع در بلند مدت در ذائقه شنیداری مردم در زمینه مداحی تاثیر منفی خواهد گذاشت و سبب می‌گردد تا از یک طرف نوحه‌خوانی‌های سطحی و نازل و غیرمتعارف در جامعه رواج پیدا کند و از طرف دیگر ترویج چنین امری جفایی غیرقابل جبران در حق ائمه معصومین‌(ع) محسوب می‌شود، چرا که در اشعار چنین مداحی‌هایی حق مطلب به خوبی ادا نمی‌شود.»

این کارشناس ارشد تبلیغ می‌گوید: «باید در نهادی همچون سازمان تبلیغات اسلامی مجوز فعالیت برای مداحی به طور قانونمند و در چارچوب‌های شرعی و عرفی مورد بررسی دقیق قرار بگیرد، این در حالی است که متاسفانه تاکنون چنین موضوع مهمی اتفاق نیفتاده و مداحی شاید تنها شغل و حرفه‌ای در ایران باشد که نیاز به هیچگونه مجوز و تاییدیه‌ای از سوی نهادهای مربوطه ندارد و اصولا نظارتی هم بر کار آنها اعمال نمی‌شود.»

* پرهیز از اشعار نامتعارف
یکی از نقدهای جدی و اساسی که بر نوحه‌خوانی برخی مداحان، خصوصا مداحان تازه کار وارد است پرهیز از خواندن اشعار نامتعارف است.

متاسفانه دیده شده برخی از مداحان جوان و بعضا تازه‌کار برای اینکه خود را بیشتر مطرح کنند به سبک‌های نامتعارفی در مداحی روی می‌آورند، این در حالی است که نه تنها کارشان در افکار عمومی قابل قبول نیست بلکه باعث تنزل شان مداحی در کشورمان هم می‌شوند.

حجت الاسلام و المسلمین مختار امینیان، نماینده مردم گیلان در مجلس خبرگان رهبری نیز با بیان این که مداحان و ذاکران باید از اشعار نامتعارف و غیرواقعی در سالروز عزای حسینی پرهیز کنند، می‌گوید: «استفاده از اشعار واقعی و پرمعنا باید در دستور کار مداحان قرار گیرد. مبلغان و خطبا باید در ماه محرم به گونه‌ای نهضت حسینی را برای مردم به ویژه نسل جوان بازگو کنند که تأثیرگذار باشد.»

امام جمعه آستانه اشرفیه با بیان این که مداحان اهل‌بیت(ع) باید عظمت و فضائل ائمه و عبرت‌های عاشورا را به گونه‌ای برای مردم بیان کنند که نسل جوان در جریان واقعه کربلا قرار بگیرند، تاکید می‌کند: «مداحان اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) باید در اشعار خود از سبک‌های بی‌محتوا پرهیز کرده و سبک نوحه‌های خود را به سمت سبک‌های دینی، مذهبی و ارزشی سوق دهند.»

* سازمان تبلیغات اسلامی؛ متولی اصلی مداحی
«سازمان تبلیغات اسلامی از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان مسئول کنترل، نظارت و هدایت مداحان تعیین شده اما می‌توان اذعان کرد که تاکنون با مداحی به شکل جدی برخورد نشده است که امیدواریم در آینده‌ای نزدیک بتوانیم این امر را نهادینه کرده و نظارت بیشتری بر کار مداحان اعمال کنیم و حتی برای آنان کارت عضویت و صلاحیت صادر نماییم.»

این سخنان را حجت الاسلام والمسلمین اسماعیل قبادی، رییس سازمان تبلیغات اسلامی استان کرمانشاه بیان می‌کند و می‌گوید: «متاسفانه دیده شده که در برخی اشعار نوحه‌ها نسبت‌های ناروا به ائمه معصوم (ع) زده می‌شود و کلمات و جملاتی که حکایت از خاری، التماس، ذلت و . . . امامان معصوم دارد در اشعار برخی مداحان وجود دارد.»

قبادی در ادامه همین بحث به ذکر چند مثال در اشعار نوحه‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «برخی اشعار نوحه‌ها به گونه ای است که انگار امام حسین(ع) در روز عاشورا فریاد برآورده که ای شمر و یزید و ای مردم به ما رحم کنید! یا ایشان در صحرای کربلا از لشکر عمر سعد التماس کرده که برای رضای خدا به بچه‌هایم آب بدهید! این در حالی است که حضرت امام حسین (ع) و یارانش در کربلا لب تشنه بودند ولی هیچگاه به دشمن و لشکر کفر التماس و خواهش نکردند و هیچگاه زیر بار ذلت نرفتند اما متاسفانه دیده شده که در برخی اشعار مداحان، برای نشان دادن مظلومیت اهل بیت، آنها را افرادی ذلیل و خار که حتی به دشمنان التماس می‌کردند معرفی می‌کنند.»

وی به برخی دیگر از انحرافات در اشعار مداحان اشاره می‌کند و می‌گوید: «در برخی از اشعار نوحه‌ها دیده شده که مثلا مداح به زبان اهل بیت در روز عاشورا چنین می‌خواند؛ خاک عالم شد به سرم، برادرم! . . . این در حالی است که اهل بیت شهادت را افتخار می‌دانستند و اینچنین با خفت و خاری و ذلت در رثای شهیدان خود سخن نمی‌گفتند و مداحانی که اینچنین اشعار بی محتوایی را می‌خوانند نشان می‌دهد که از تاریخ حادثه کربلا و حکایت‌های اهل بیت کاملا بی خبرند و هیچگونه مطالعه‌ای در این باره ندارند و بر همین اساس یک سری نوحه‌ها و اشعار دست چندم و نازل را رواج می‌دهند که بعضا کفر آمیز بوده و سنخیتی با امامان معصوم(ع)ندارد.»

قبادی می‌گوید: «استاد شهید مرتضی مطهری حادثه کربلا را حماسه حسینی می‌نامد و نام اثر خود را هم «حماسه حسینی» انتخاب می‌کند و در واقع حماسه‌ای بی‌نظیر بوده که رشادت، شجاعت، انسانیت و دینداری و ولایتمداری در آن در حد اعلاء بوده و مداحان نباید فقط هدفشان گریاندن مردم باشد بلکه باید هدف تشریح این حماسه بزرگ برای عزاداران حسینی باشد.»

رییس سازمان تبلیغات اسلامی استان کرمانشاه به ضرورت سامان‌دهی مداحان اشاره می‌کند و می‌گوید: «با توجه به این موضوع که هنوز ما برای مداحی مجوزی نداریم و اصولا کلاس آموزشی هم وجود ندارد، اما افزایش تعداد مداحان خصوصا در سال‌های اخیر ضرورت وجود فیلترهایی برای نظارت و کنترل و هدایت مداحان خصوصا آنان که جوان‌تر هستند یک امر مهم و اجتناب ناپذیر است.»

وی در بیان اهمیت نظارت بیشتر بر هیئت‌های مذهبی و جامعه مداحان می‌گوید: «افزایش تعداد هیئت‌های مذهبی و ورود مداحان جوان ایجاب می‌کند تا سازمان تبلیغات اسلامی به شکلی جدی‌تر وارد عمل شود و به هرج و مرج‌های پیش آمده خاتمه دهد.»

قبادی می‌گوید: «در کل باید گفت ساماندهی این ناهنجاری‌ها بر عهده سازمان تبلیغات اسلامی است و امیدواریم با برنامه‌ریزی و حمایت سایر مسئولان اجرایی و قضایی بتوانیم در امر ساماندهی هیئت‌های مذهبی و مداحان اقدام کنیم.»

* ساحت مداحی را از تحریف و اضافات دور کنیم
مداحی، میراث بیش از هزار سال خون دل خوردن شیفتگان اهل‌بیت‌(ع) است که در راه حفظ و تداوم این مکتب کریمه قدم برداشتند؛ و امروز میراث‌داران این عرصه پر افتخار باید بسیار هوشیارانه و آگاهانه قدم بردارند و ساحت مقدس مداحی اهل بیت عصمت و طهارات علیهم السلام را از هر نوع تحریف و بدعت و اضافاتی دور نگه دارند.

حجت‌الاسلام والمسلمین حمید رسایی، نماینده مردم تهران و عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «مداحی و مرثیه‌خوانی برای اهل بیت بسیار توصیه و تاکید شده است،چون ریشه‌های دینی و مذهبی مداحی،آن را با احساسات معقول درآمیخته و به یک موضوع ریشه‌دار عمیق مبدل کرده است. حال در این میان هر چقدر که بتوانیم روضه و مداحی و مرثیه خوانی برای اهل بیت‌(ع)را از تحریف و اضافات و بدعت دور نگه داریم به نوعی به مداحی خالصانه و مخلصانه خدمت کرده‌ایم و البته هر چقدر هم مداحی را به مضامین و مفاهیم غیرمستند و تخیلی آلوده کنیم از واقعیت‌های اصلی دور می‌شویم و اذهان عمومی را از اصل ماجرا دور کرده‌ایم.»

عضو کمیسیون فرهنگی مجلس به پرداختن برخی مداحان به ظواهر اهل بیت اشاره می‌کند و می‌گوید: «متاسفانه برخی مداحان به جای پرداختن به فضایل روحی و معنوی و ملکوتی اهل بیت، به بیان ظواهر آنها از قبیل چشم و ابرو و قد رشید و . . . می‌پردازند، این در حالی است که یک مداح باید در وهله اول فضایل اخلاقی اهل بیت علیهم السلام را در دلها زنده کند نه فقط فضایل ظاهری را.»

رسایی به استفاده برخی مداحان از ترانه‌های مبتذل در بیان اشعار مرثیه‌سرایی اشاره می‌کند و می‌گوید: «در طول سال‌های اخیر بعضا دیده شده که برخی از مداحان از سبک‌هایی استفاده می‌کنند که ریشه در ترانه‌هایی دارد که اصولا با فضیلت‌های مدنظر تطبیق ندارد و حتی علما و مقام معظم رهبری هم در این باره بارها تذکر داده‌اند.»

نماینده مردم تهران می‌گوید: «البته باید اذعان کرد اغلب مداحان همسو با انقلاب اسلامی نکات مهم در اشعار مداحی را رعایت کرده‌اند و نقدهای گفته شده در کار آنها دیده نشده بلکه برخی مداحان جوان یا آنانی که به نوعی با نظام زاویه دارند چنین نکاتی را رعایت نمی‌کنند.

عضو کمیسیون فرهنگی مجلس در پاسخ به این موضوع که چه راهکاری برای اصلاح آشفتگی‌های موجود در اشعار برخی مداحان پیشنهاد می‌کنید، می‌گوید: «به عقیده من در وهله اول خود جامعه مداحان کشور هستند که می‌تواند این نقض‌ها را جبران و اصلاح کنند، یعنی اگر دستی از بیرون بخواهد هر نوع اقدامی در اصلاح ایراد و اشکالات آنها داشته باشد قطعا موفقیت کمتری خواهد داشت.»

* کتاب « اصول صحیح عزاداری »
در آستانه ماه محرم، کتاب «اصول صحیح عزاداری» به همت معاونت فرهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد کشور منتشر و روانه بازار شد.

در مقدمه این کتاب تصریح شده است: با توجه به تاکیدات مقام معظم رهبری و مراجع تقلید بر حفظ و احیای شعائر اسلامی به ویژه در عزاداری سالار شهیدان امام حسین(ع) و در آستانه ماه محرم الحرام این کتاب توسط معاونت فرهنگی امور مساجد آماده و جهت استفاده منتشر شده است.

در این کتاب روش‌های صحیح عزاداری برگرفته از فتاوای مراجع تقلید و چکیده‌ای از مطالب و دیدگاه‌ها و مباحث استاد شهید مرتضی مطهری بیان شده است.

نظرات رهبری و مراجع درباره عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع)،‌ نظرات علمای شیعه درباره تعزیه،‌ پیام‌های عاشورا و خطر تحریف از دیدگاه شهید مرتضی مطهری و بایدها و نبایدها در عزاداری امام حسین(ع) مهمترین فصل‌های این کتاب را تشکیل داده است.

قمه زنی،‌ حمل علم،‌ ترویج و نصب شمایل ائمه اطهار(ع)،‌ بی‌اعتنایی به شان جلسات عزاداری،‌ به کارگیری موسیقی‌های نامناسب،‌ روضه‌های ساختگی،‌ زبان حال گوینده و سراینده،‌ تعبیرات غلو آمیز، ‌خرافات،‌ عدم آ‌شنایی با فقه عزاداری،‌ ترویج عرفان‌های کاذب،‌ بی توجهی به جنبه‌های حماسی واقعه عاشورا،‌ بی‌توجهی و یا کم توجهی به حقوق مردم در عزاداری،‌ غفلت از مصالح جهان اسلام، از مهم‌ترین موضوعات مطرح شده در فصل باید‌ها و نبایدهای عزاداری امام حسین(ع) است.

در بخش نظرات علمای شیعه درباره تعزیه نیز در کتاب اصول صحیح عزاداری آمده است: از دیدگاه اسلام عزاداری و سوگواری اهل بیت(ع) می‌تواند در قالب‌های مختلف محقق شود و البته این تا زمانی است که قالب‌ها به اصل پیام و محتوا آسیب و لطمه‌ای وارد نکند،‌ بلکه به بهترین نحو پیام را در ذهن و جان مخاطب جای دهد.

در فصل دیگری از این کتاب همچنین نظرات مراجع تقلید و مقام معظم رهبری در خصوص حکم مداحی‌های جدید و شیوه‌های عزاداری آمده است.