آرمان هیأت - انتشار پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسين(ع)

انتشار پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسين(ع)

«پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسين(ع) و ديگر شهدای كربلا» عنوان مقاله‌ای است كه به قلم «محسن رنجبر»، استاديار گروه تاريخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره)، در فصل‌نامه علمی ـ تخصصی «تاريخ در آينه پژوهش» منتشر شده است.

فرهنگ: «پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسين(ع) و ديگر شهدای كربلا» عنوان مقاله‌ای است كه به قلم «محسن رنجبر»، استاديار گروه تاريخ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره)، در فصل‌نامه علمی ـ تخصصی «تاريخ در آينه پژوهش» منتشر شده است.يكی از پرسش‌هايی كه درباره وقايع پس از عاشورا مطرح و شايسته مطالعه و بررسی است، فرجام سر مطهر امام حسين(ع) و ديگر سرهای شهداست. بر اساس گزارش‌های تاريخی، مسلم است كه سر مطهر امام حسين(ع) و ديگر سرهای مطهر توسط مأموران ابن زياد به شام فرستاده شد. همچنين بر اساس برخی گزارش‌ها، سرهای شهدای ديگر نيز همراه سر امام حسين(ع) به دربار يزيد برده شد.

اكنون اين پرسش مطرح است كه پس از آن‌كه يزيد ـ در ظاهر ـ از عملكرد خويش با امام حسين(ع) و يارانش اظهار پشيمانی كرد و در صدد بازگرداندن اسرا به مدينه برآمد، سرنوشت سر مطهر امام حسين(ع) و سرهای شهدای ديگر چه شد؟ آيا چنان‌كه بين شيعه مشهور است، سر مطهر امام(ع) به بدن ملحق شد يا چنان‌كه در برخی منابع ديگر حديثی شيعه آمده است، در نجف كنار قبر مطهر اميرالمؤمنين(ع) دفن شد يا بر اساس برخی منابع اهل سنت به مدينه فرستاده شد و در بقيع دفن شد و يا در دمشق يا قاهره يا عسقلان يا رقّه و يا حتی در مرو دفن شد؟

به باور نويسنده، همچنين اين پرسش مطرح است كه فرجام سرهای مطهر شهدای ديگر به كجا انجاميد؟ آيا آن‌ها نيز به بدن‌هايشان ملحق شدند يا سرنوشت آن‌ها نامعلوم است؟ بنابراين در اين مقاله دو موضوع مورد بررسی و پژوهش قرار می‌گيرد؛ نخست، فرجام سر مطهر امام(ع) و دوم، فرجام سرهای مطهر شهدای ديگر. اما در اين‌كه سر مطهر امام حسين(ع) كجا دفن شده است، منابع تاريخی و حديثی شيعه و سنی، گزارش‌های متفاوتی ارائه كرده‌اند تا آنجا كه ده قول در اين‌باره گفته شده است.

نگارنده می‌نويسد: برخی از مورخان همانند سبط ابن‌جوزی و نويری و بعضی از محققان و نويسندگان معاصر از جمله سيدمحسن امين عاملی، فضل علی قزوينی و شهيد قاضی طباطبايی به جمع‌آوری برخی از اقوال و نقد و بررسی آن‌ها پرداخته‌اند كه در اين مقاله از كوشش‌های آنان بهره گرفته شده است. از بررسی اقوال موجود درباره فرجام سر مطهر امام حسين(ع) به اين نتيجه می‌توان دست يافت كه جز قول اول؛ يعنی دفن سر مطهر امام(ع) در كربلا كه قول مشهور علمای شيعه است و قول دوم؛ يعنی دفن سر مطهر امام(ع) در نجف كه در منابع حديثی شيعه از قول ائمه(ع) درباره آن رواياتی وارد شده است، بقيه اقوال، گفته مورخان و انديشمندان اهل سنت است و افزون بر اشكالاتی كه به آن‌ها وارد است، چون نه روايتی از معصوم(ع) درباره آن‌ها نقل شده و نه انديشمندان شيعه به آن قائل شده‌اند، لذا نمی‌توان به آن‌ها اعتنا كرد.

نويسنده با اشاره به ديدگاه دوم، يعنی دفن سر مطهر امام حسين(ع) در نجف، می‌نويسد: اگرچه برخی از روايات، قول به دفن سر مطهر امام حسين(ع) در كنار يا پايين قبر مطهر اميرالمؤمنين(ع) را تأييد می‌كند و نيز زيارت امام حسين(ع) نزد سر اميرالمؤمنين(ع) وارد شده است، اما روايات يادشده در مرئی و منظر علما و فقهای شيعه بوده است و هيچ‌يك به مضمون آن پای‌بند نشده و به آن اعتماد نكرده‌اند؛ زيرا افزون بر آن‌كه اسناد آن‌ها تمام نبوده و رجال آن معروف و مشهور نيستند، مضمون آن‌ها درباره محل دفن سر مطهر نيز با يكديگر هم‌خوانی ندارد، چنان‌كه برخی از آن‌ها محل دفن سر مطهر را «ذكوات» (تپه‌های سفيد يا سرخ) و برخی ديگر «جوف» (يا جرف) دانسته‌اند.

وی معتقد است: همچنين برخی از آن‌ روايات همانند روايت يونس‌بن‌ظبيان از امام صادق(ع) افزون بر آن‌كه امر عجيب و غريبی را بيان می‌كند، بر بقای سر در كنار قبر مطهر اميرالمؤمنين(ع) دلالت نمی‌كند، بلكه می‌توان از ظاهر آن چنين استفاده كرد كه پس از دفن، سر به بدن در كربلا ملحق شده است؛ از اين‌رو انديشمندان شيعه تنها ديدگاه نخست يعنی الحاق سر به بدن را پذيرفته و به آن اعتماد كرده‌اند.

نگارنده درباره مدفن و فرجام سرهای مطهر ساير شهدا بيان می‌كند: بر اساس گزارش‌های تاريخی، اين سرهای مطهر از كوفه به شام فرستاده شد، اما درباره مكان دفن آن‌ها، گزارش‌های چندان معتبری در دست نيست و در مجموع سه گزارش و سه قول در اين زمينه وجود دارد: دفن سرها در جبّانه كوفه، الحاق سرها به بدن‌ها و دفن برخی سرها در مقبره باب الصغير شام.

يادآور می‌شود، مقاله «پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسين(ع) و ديگر شهدای كربلا» در فصل‌نامه علمی ـ تخصصی «تاريخ در آينه پژوهش» به صاحب‌امتيازی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره) و مديرمسئولی «محمدرضا جباری» منتشر شده است.