آرمان هیأت - پرده خوانی؛ هنری که دیگر جایگاه ندارد

در عصر صفوی به سبب رسمی شدن مذهب تشیع و توجه خاص به سوگنامه‌ها، نقاشی‌های مذهبی رونق و تحول یافت و به صورت شمایل‌ نگاری بر روی پرده، دیوار، شیشه و کتاب درآمد.

فرهنگ: هنر پرده خوانی قدمت زیادی در ایران دارد و مردمان گذشته نیز علاقه زیادی به این مراسم از خود نشان می‌دادند اما متاسفانه این هنر ارزشمند در جامعه کم رنگ شده بطوریکه به اعتقاد کارشناسان، لازم است با رویکردی نو و تازه به این آیین،‌ سمبل ادبیات شفاهی ایران زمین را از محاق فراموشی به در آورد.

پرده ‌خوانی هنری از هنرهای نمایشی عامه که به نقل واقعه‌های مذهبی به ویژه واقعه عاشورا از روی تصاویر نقاشی شده روی پرده اختصاص دارد، در پرده ‌خوانی نقالی که «پرده ‌خوانی» نامیده می‌‌شود با بیانی رسا و آهنگین داستان واقعه‌های مجالس پرده را شرح می‌دهد.

پرده ‌خوانی از هنرهای معرکه ‌گیری و ترکیبی از فنون قصه ‌گویی و نقالی است

پرده ‌خوانی از جمله هنرهای معرکه ‌گیری و ترکیبی از فنون قصه ‌گویی و نقالی است، پرده ‌خوانی را شمایل ‌گردانی، پرده ‌داری و پرده ‌گردانی نیز می ‌گویند. «صورت‌ خوانی» را بخشی از پرده ‌خوانی و یا با پرده‌ خوانی یکی دانسته ‌اند.

از مشهورترین پرده‌های مذهبی، پرده‌‌های درویشی است که معمولا از جنس کرباس و همچون طومار است که در حدود سه یا چهار متر طول و یک‌ و نیم تا دو متر عرض دارد.

روی این پرده‌ها که پرده‌‌های نقل خوانده می‌شوند، مجالسی از وقایع زندگانی پیامبر(ص) و برخی غزوات ایشان و حضرت علی (ع)، حوادث زندگانی ائمه و وقایع کربلا، صحنه‌‌های از بهشت و جهنم و برخی واقعه‌های برگرفته از قصص، احادیث و باورهای عامه درباره روز قیامت و کیفر و پاداش گناهکاران و مؤمنان به تصویر درآمده ‌اند.

در کنار این تصاویر نقشهای هم به منظور تنبّه و آگاهی شنوندگان و تماشاگران از معجزات و کرامات ائمه مانند داستان جوانمرد قصاب و عاق والدین نقاشی شده است، تصاویر مجالس فشرده و در کنار یکدیگر قرار دارند و از نظر موضوع کم‌ و بیش به یکدیگر مرتبط ‌اند وهر پرده شامل مجالس متعددی است که برخی از آنها ۷۲ مجلس اصلی و فرعی دارند که نمودار ۷۲ تن یاران امام حسین (ع) در کربلاست.

در ایام سوگواری در مساجد یا مجالس روضه‌ خوانی پرده‌‌هایی نصب می‌‌کردند که وقایع عاشورا را نشان می‌داد و روضه‌ خوانان گاهی به تصاویر وقایع عاشورا بر روی پرده اشاره می‌کردند.

شخصیت‌های هریک از مجالس پرده براساس نقشی که در روایات مذهبی یا افسانه‌ای داشته‌‌اند به طور متفاوت به تصویر کشیده شده‌‌اند.

چهره اولیاء و معصومان به ویژه حضرت ابوالفضل‌(ع)، حضرت امام حسین‌(ع) و علی‌ اکبر، زیبا و متناسب و اندامشان بزرگتر از دیگران است و اغلب در مرکز پرده قرار دارد و چهره اشقیاء به ویژه «مارد ابن سُدیف» بزرگ، زشت، خشن، ستیزه ‌جو و بی‌ شرم است.

چهره معصومان گاه با نقاب و گاه در هاله‌‌ای از نور قرار دارد و یا هاله‌ای از نور آن را مشخص می‌کند، چهره زنان کربلا گاهی محو و گاهی زیرپوشش پنهان است، اشخاص و وقایع هر مجلس با چند کلمه و یا جمله‌ای کوتاه روی پرده معرفی شده‌‌اند.

نقاشان این پرده‌‌ها با بهره‌‌گیری از باورهای عامه، از یکسو و رنگها از سوی دیگر تضاد میان اولیاء و اشقیاء را نشان می‌‌دادند مثلا رنگ سبز را به نشانه تقدس و رنگ سرخ را به علامت ستمگری به کار می‌‌بردند و از درختان و حیوانات همچون نمادهای استفاده می‌کردند.

نقاشی پرده‌‌های مذهبی بخش مهمی به سبک هنر عامه است

نقاشی پرده‌های مذهبی بخش مهمی از نقاشی‌های سبک هنر عامه است که به ویژه در اواخر عصر قاجار در قهوه‌‌خانه‌‌های شهرهای بزرگ رونقی یافت و به «نقاشی قهوه ‌خانه» معروف شد، چون موضوع این نقاشی‌ها اغلب مذهبی بود و به شهادت امام حسین‌(ع) و یارانش در کربلا ارتباط داشت، پیترسن اصطلاح «نقاشی کربلا» را برای این نوع نقاشی مناسب‌‌تر می‌‌داند از استادان نقاشی که پرده درویشی می‌کشیدند «محمد مدبر» و «حسین همدانی» شهرت بیشتری داشتند.

با توجه به ارتباط این هنر تصویرگری با اسطوره‌‌ها و برخورداری آن از ارزش‌های مذهبی و فرا طبیعی و نیز با توجه به نقوش سفالینه‌‌ها و پرده‌های اساطیری در سوگ سیاوش، برخی سابقه این نوع نقاشی را به دوره پیش از تاریخ و برخی هم با توجه به نقاشی‌های مانی که نشانه تفکرات و اعتقادات مذهبی است، قدمت آن را به زمان مانی می‌‌رسانند.

به هر حال، به تصویر درآوردن وقایع و رخدادهای تاریخی ـ مذهبی مربوط به کربلا شاید از اواخر حکومت آل ‌بویه در ایران معمول شده است، در عصر صفوی به سبب رسمی شدن مذهب تشیع و توجه خاص به سوگنامه‌ها، نقاشی‌های مذهبی رونق و تحول یافت و به صورت شمایل‌ نگاری بر روی پرده، دیوار، شیشه و کتاب درآمد.

این هنر برپایه روایت‌های افسانه‌‌ای و تاریخی برگرفته از کلام نقالان مذهبی، مداحان و تعزیه‌خوانان، بهره‌‌گیری از تخیل و احساس هنری تصویر‌گران آنها و باورهای عامه شکل گرفت و برخی از پژوهشگران درخشندگی این هنر را تا حدی متاثر از هنر نقاشان اروپایی در سده‌‌های شانزدهم، هفدهم و هجدهم میلادی می‌‌دانند.

ارتباط پرده‌‌خوانی و تعزیه‌‌خوانی و تاثیر متقابل آنها که هر دو از هنرهای دینی یا قدسی است، بدیهی به نظر می‌‌رسد. برخی پرده ‌خوانی و شمایل ‌خوانی را هنری مرکب از هنر تجسمی نقاشی و هنر کلامی نقالی و مرتبط با روضه ‌خوانی و تعزیه ‌خوانی و برخی دیگر آن را مقدم بر تعزیه‌ و در شکوفایی آن موثر می‌دانند.

پرده‌ خوان که وی را درویش، پرده‌گردان، پرده‌ چی و در لرستان تذکره ‌خوان می‌‌نامند از برخی روایات مذهبی آگاهی دارد و با صوتی خوش و بیانی جذاب و رسا آنها را توصیف می‌‌کند، برخی از پرده‌‌خوانان به هنر شمایل ‌نگاری نیز کم ‌و بیش آشنایی داشتند و گروهی از شمایل‌نگاران خود پرده‌خوانی می‌‌کردند.

پرده ‌خوان با شیوه‌های نمایشی کردن وقایع آشنا بود و در مواقع لازم برای بیان و شرح واقعه‌ها از اشعار مناسب استفاده می‌کرد.

پرده‌ خوان که معمولا خود را «سید» معرفی می‌کند، شالی سبز به کمر و پارچه‌‌ای سیاه یا سبز بر سر می‌بندد و یا به جای پارچه، کلاهی سیاه یا سبز بر سر می‌گذارد به هنگام پرده‌خوانی نخست طومار را به دیوار نصب و سپس آن را باز می‌کند و آنگاه پارچه سفید روی پرده را کم ‌کم کنار می‌‌زند و با چوب ‌دستی خود که «مطرق» یا «مطراق» نام دارد، به تصاویر مجالس پرده اشاره و با بیان مقدمه‌ای کار خود را آغاز می‌‌کند، شماری از پرده ‌خوانان از روی طوماری که در دست دارند، داستان واقعه‌های پرده را می‌خوانند.

مراحل کار پرده‌ خوان به ترتیب شامل پیش واقعه‌ خوانی، مناجات و فضائل‌ خوانی، مناقب ‌خوانی و نقل قصه و حدیث است، پرده خوان در پایان با لحنی سوزناک گریزی به صحرای کربلا می‌‌زند و به نوحه و ندبه می‌‌پردازد. گرچه پرده‌ خوانان با نیت ثواب بردن و ثواب رساندن و تحریک احساسات مذهبی تماشاگران به پرده ‌خوانی می‌پردازند، لیکن از راه پرده‌ خوانی کسب معاش نیز می‌‌کنند از اینرو در پایان هر مجلس پولی به رسم تبرک از مردم دریافت می‌کنند.

«واعظ کاشفی» در فصل ششم فتوت‌ نامه سلطانی در شرح ارباب معرکه به ارکان معرکه و بایسته‌ها و خصوصیات اهل معرکه اشاره می‌‌کند. وی رکن اصلی معرکه را فیض گرفتن، فیض رساندن، قبول دلها، رفع نیاز خود، مضایقه نکردن در رفع نیاز درویشان و مبالغه نکردن در گدایی نوشته است که در مورد پرده‌ خوانان که از جمله معرکه ‌گیران ‌هستند، نیز صدق می‌‌کند.

برخی از پرده ‌خوانان شاگردی دارند که در مواقع لزوم از وی کمک می‌‌گیرند، در میان چهره‌‌های معروف پرده ‌خوانان از درویش «بلبل قزوینی» و «مرشد نقی» اهل الیگودرز نام برده‌اند.

خاستگاه ادبیات پرده‌ خوانی بخشی شفاهی است

خاستگاه ادبیات پرده‌ خوانی بخشی شفاهی است که معمولا از اقوال و روایات نقالان گرفته شده و بخشی دیگر کتبی و برگرفته از مقتل‌ها و سوگنامه‌های مانند روضه الشهدای حسین «واعظ کاشفی» است.

پرده‌ خوانی در عصر صفوی با رونق گرفتن نقاشی‌های پرده، متداول شد اما از سالها قبل از آن مردم در ماه‌های عزاداری، صحنه‌‌های از زندگانی شهدا را که بر روی تابلوهای بزرگی به تصویر درآمده بود به مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) می‌‌بردند.

در عصر قاجار پرده‌ خوانی رونق بیشتری یافت و پرده‌ خوانی و شمایل‌ گردانی به مجموعه آئین‌های مراسم سوگواری افزوده شد و در مکان‌های متبرکی مانند امامزاده‌ها و زیارتگاه‌ها برپا می‌‌شد، رفته ‌رفته در تمام ایام سال پرده ‌خوانان در محل تجمع و گذر مردم مانند میدانها، چارسوها و سرگذرها پرده می‌گشودند و پرده ‌خوانی می‌کردند.

یک کارشناس مسائل فرهنگی پرده خوانی را از شیوه‌های عزاداری امام حسین‌(ع) دانست و گفت: نوحه خوانی بر اساس پرده‌ای که به دیوار نصب می کنند و روی آن تصاویری ازچهره‌های خوب و بد در تاریخ اسلام بویژه حوادث مربوط به عاشوراست.

حسین کاظمی افزود: نوحه خوان طبق صحنه‌های تصویر اشعار و مراثی را می‌خواند و مردم که اغلب پای دیوارها در کوچه‌ها و میادین یا تکیه‌ها پای صحبت و نوحه‌اش می‌نشینند، دور وی جمع می‌شوند و می‌گریند و به پرده خوان، طبق نذر و نیاز خویش، کمک مالی می‌کنند.

پرده خوانی از هنرهای نمایشی و شرح حال و سیره اولیاء دین است

وی عنوان کرد: پرده خوانی، یکی ازهنرهای نمایشی و شرح حال و سیره اولیاء دین است که بر اساس تصاویر منقوش برپرده های بزرگ اجرا می شود، پرده خوان دهانی گرم و صوتی دلنشین دارد و همراه با خواندن، اشاره به تصاویر می‌کند.

این کارشناس مسائل فرهنگی گفت: شمایل نگاری و صورتگری مذهبی خود را در پرده‌ها نشان می‌دهد، نوعی از نقاشی مذهبی در این پرده‌ها تجلی می‌یابد.

وی عنوان کرد: بر مبنای حوادث تاریخ اسلام بویژه وقایع کربلا نقاشی‌های در هم و برهمی روی پرده کشیده می‌شود که عنوان «پرده نگاری» دارد نگارگران پرده‌های مذهبی اغلب با الهام از مقتلها به تصویر صحنه‌ها می‌پرداختند.

کاظمی ادامه داد: نقالانی نیز با نصب آنها بر روی دیوار و در حضور مردم، با دهانی گرم به تعزیه خوانی و پرده خوانی بر اساس حوادث به تصویر کشیده شده می پرداختند.

وی تصریح کرد: محتوای این پرده‌ها اعم از دنیا و آخرت، بهشت و جهنم، صالحان و شروران و حسینیان و یزیدیان بوده است.

این کارشناس مسائل فرهنگی اظهار داشت: در این پرده‌ها شمایل حضرت عباس‌(ع) با دستانی از بدن جدا، طفلان مسلم، خیمه‌های سوزان، قیام مختار، مجلس جن و انس، معراج پیامبر(ص) به همراه براق، کوثر، ضامن آهو و...کشیده می‌شد و نقالان پرده‌خوان با نثر و شعر، حوادث مربوط به آنها را با صدا بازگو می‌کردند و از حاضران اشک می‌گرفتند.

وی در ادامه با اشاره به اینکه پرده خوانی و نقالی هر دو گونه‌ای از هنرهای مردمی اند که اولی به تصویرو کلام متکی و دومی فقط بر کلام بنیاد یافته است، افزود: پرده خوانی نمایشی سنتی - ایرانی است که در آن قصه گوی و تصویر نقش اساسی دارد.

کاظمی همچنین با اشاره به اینکه پژوهشگران ریشه‌های این گونه نمایشی را به سده‌های پیش از اسلام نسبت می‌دهند، گفت: در سده‌های اخیر پرده خوانی، متکی به داستان‌های مذهبی - ایرانی بوده که یک نفر «پرده خوان» داستانی از اولیای دین را با اشاره به تصویرهای که برمبنای همان داستان بر پرده‌ای منقوش بوده با کلام آهنگین روایت می‌کرد.

وی تصریح کرد: نقالی یا داستان گوی، نمایش تک نفره‌ای است که در آن نقال یک داستان حماسی - تاریخی را به شیوه‌ای جذاب و با حرکت‌های دست، پا، صورت و تغییر مدام صدا روایت می‌کند از اینرو پرده خوانی گونه‌ای پیشرفته‌تر از نقالی است که در آن روایتگر علاوه بر حرکت‌های خود برای نقل داستانش از تصاویر نقاشی شده بر پرده نیز استفاده می‌کند و آنها را حین گفتار به مردم نشان می‌دهد.

این کارشناس فرهنگی مذهبی ادامه داد: در سده‌های پنجم و ششم هجری نقالان سنی مذهب ایرانی در کنار نقل داستان‌های حماسی ایران باستان به ذکر فضایل پیامبر اسلام‌(‌ص‌) و خلفای راشدین می‌پرداختند، کار آنان را «فضائل خوانی» می‌گفتند اما داستان گویان شیعه افزون بر داستان‌های ایران باستان، قصه‌های ازمناقب خاندان پیامبر (ص‌) و ائمه اطهار (‌ع‌) را روایت می‌کردند، آنان «منقبت خوان» می‌نامیدند.

پرده خوانی از هنرهای اصیل و سنتی ایران و مادر هنر تعزیه خوانی است

یک پرده خوان برجسته کشوری نیز در این خصوص گفت: ساختار پرده خوانی بر دو رکن «پرده» و «پرده خوان» استوار است.

مرشد احدی افزود: « پرده» پارچه‌ای از جنس «متقال» یا «کرباس» است که بر روی آن نقوش عامیانه‌ای که بر مبنای قوه خیال نقاش و بر اساس روایت‌های تاریخی به تصویر کشیده می‌شدند.

وی تصریح کرد: این تصویرها فاقد پرسپکتیو بوده و از قواعد نقاشی کلاسیک و یا مینیاتور ایرانی نیز پیروی نمی‌کردند در برخی پرده‌ها چندین داستان در یک پرده به تصویر می‌آمد و چهره‌های زیادی از اشخاص قصه‌ها نقش می‌شدند.

این پرده خوان برجسته کشور گفت: این گونه نقاشی را که نوعی هنر مردمی است «نقاشی قهوه‌خانه‌ای» و یا «نقاشی خیالی» نام نهاده اند و بطور کلی داستان‌های آنها به سه دسته حماسی، عاشقانه و دینی تقسیم می‌شود.

وی همچنین درخصوص آیین پرده خوانی درایران گفت: پرده خوانی قدمت زیادی درایران دارد و مردم علاقه زیادی به این مراسم از خود نشان می‌دهند اما متاسفانه این هنر ارزشمند در ایران کم رنگ شده است.

احدی بیان داشت: جوانان آگاه و هنرمند امروزی با رویکردی نو و تازه به آئین پرده خوانی پرداخته و آن را از محاق فراموشی نجات دهند.

وی در ادامه یادآورشد: هم اکنون در ایران تعداد پرده خوانها از شمار انگشتان تجاوز نمی‌کند و این امر نشان می‌دهد که پرداخت به این موضوع از چه اهمیتی برخوردار است.

به هر حال پرده خوانی از هنرهای اصیل و سنتی ایران و نیز مادر هنر تعزیه خوانی است متاسفانه این هنر اصیل همواره با بی مهری و کم توجهی روبه رو بوده از اینرو مسئولان باید به هنر پرده خوانی و نیز هنرمندانی در این عرصه فعالیت می‌کنند توجه بیشتری داشته باشند و اجازه ندهند هنری که نسل به نسل انتقال یافته به فراموشی سپرده شود.