آرمان هیأت - آیین‌های کهن سوگ و عزای حسینی علیه السلام در شهر ابوزیدآبادِ کاشان

آیین‌های کهن سوگ و عزای حسینی علیه السلام در شهر ابوزیدآبادِ کاشان

منطقه ابوزیدآباد کاشان هرساله در ماه محرم شاهد برگزاری آیین‌های کهن عزاداری و سوگواری سید وسالار شهیدان با شور و شعور خاصی است. یکی از کهن‌ترین این آیین ها «نخل برداری و توغ گردانی» است که در این نوشته به اختصار به آن می‌پردازیم.

ایران زمین:
مقدمه:
رویدادهای تاریخی چنانچه با باورهای مردم درآمیخته باشند، دیگر رویداد تاریخی صرف نخواهند ماند و مردم به مناسبت‌هایی آنها را بازتولید می‌کنند بخصوص اگر این رویدادها رنگ دین و اعتقادات را هم داشته باشند. محرم از این دست رویدادهای تاریخی است که با جان شیعه پیوند خورده است و هر گروهی از شیعیان در قالب آیین‌های مختلفی به بازتولید آن می‌پردازند اما به فرموده استاد شهید مرتضی مطهری(ره) «‌...ما خیلی چیزها داریم كه استفاده نكرده‌ایم، اگر این كشور بخواهد اصلاح بشود، اگر بخواهد درجاده تعالی بیافتد، درجاده علم بیافتد، در راه صنعت بیافتد، در راه حریت وآزادی خواهی بیفتد بهترین راه ونزدیكترین راه- اگر نگویم راه دیگری نیست- همین است كه از همین احساسات صادقانه مردم درباره حسین ابن علی علیهم السلام كه حقیقت دارد و واقعیت دارد و درباره شخصی است كه شایسته این احساسات است و صاحب یك مكتب بزرگ و عالی است، استفاده كنیم»(مطهری،۲۵۵).

معرفی اجمالی ابوزیدآباد:
ابوزیدآباد در ۲۵ كیلومتری جنوب شرقی كاشان، در كنار مناطق بیابانی ایران مركزی واقع شده و دارای آب و هوای گرم و خشك با حدود ۱۴۰ میلی متر بارندگی در سال است.
در این دیار كویر نشینانی سبز دل در مجموع ۱۱ روستا با قدمتی از دوران زرتشتی زندگی می‌كنند‌. مردم آن كوشا و مولد كه امرار معاش آنان از كدیمین و عرق جبین حاصل می‌شود. این سرزمین از جنبه تاریخی، فرهنگی و انسانی دارای ویژگی‌های ارزشمند است.
گویش راژی از مجموعه زبان‌های فارسی باستان- كه پیر و جوان با آن سخن می‌گویند از آن جمله است. از دیگر خصیصه‌های این منطقه وجود آثار و ابنیه تاریخی با قدمت زیاد هم چون مجموعه ی تاریخی، مذهبی، خدماتی خواجه شامل «حمام، مسجد، آب انبار، رختشویخانه و غسالخانه» كاروانسرای شاه عباسی و خانه‌های قدیمی با قدمت چند صد ساله و… است. شاخص دیگر مردم این خطه ابراز محبت خاندان نبوت است كه می‌توان در ارج و قرب نهادن به زیارتگاه‌ها، شكوه بخشیدن به مساجد مخروبه قدیمی آن و مراسم كهن مذهبی كه در منطقه برگزار می‌شود مشاهده كرد.

منطقه ابوزیدآباد کاشان هرساله در ماه محرم شاهد برگزاری آیین‌های کهن عزاداری و سوگواری سید وسالار شهیدان با شور و شعور خاصی است. یکی از کهن‌ترین این آیین ها «نخل برداری و توغ گردانی» است که در این نوشته به اختصار به آن می‌پردازیم.

برخی آیین‌های سوگواری محرم در ابوزیدآباد:
آیین‌های عزاداری ماه محرم در ابوزیدآباد كاشان‌، بیشتر در دهه‌ی اول این ماه صورت می‌گیرد. به جرات می‌توان گفت این آیین‌ها در منطقه كاشان منحصر به فرد بوده‌، فقط در ابوزیدآباد برگزار می‌شوند. که به قرار ذیل است:

مراسم افروختن مشعل:
این مراسم در شب تاسوعا و عاشورا در دو مكان قدیمی شامل حسینیه توده به گویش راژی – حسینیه رودی Hasayniyeh Roodi- و میدان اللهیار به گویش راژی - مایدو الا Maydoo aLLa - انجام می‌شود‌. در گوشه این دو مكان مشعلی برافروخته می‌شود. مشعل وسیله‌ای فلزی به شكل مكعب مستطیل است كه چهار دورش تور فلزی دارد و دارای پایه است كه در زیر آن قرار می‌گیرد. چوب‌ها برای افروختن درون مشعل قرار می‌گیرد. مشعل یادآور شب‌های قبل از جنگ عاشورا است كه یاران امام حسین (علیه السلام‌) آن آتش را افروختند تا محیط اطراف روشن باشد و نیز می‌تواند نمادی از آتش گرفتن خیمه‌ها در روز عاشورا باشد.

مراسم روز تاسوعا‌:
مراسم روز تاسوعا در دو بخش انجام می‌گیرد:
الف) صبح روز تاسوعا مراسم توغ‌گردانی در میدان معروف به «جلو خان» برگزار می‌شود. بعد از استقرار توغ‌ها در میدان به ترتیب بند ۱ و ۳ مراسم روز عاشورا ـ که در ادامه آمده است ـ اجرا می‌شود كه در این مراسم ذوالجناح نقشی ندارد.
ب) عصر روز تاسوعا مراسم توغ گردانی در صحن زیارت امامزاده عبدالله بن علی سلام الله علیه برگزار می‌شود كه طی این مراسم بندهای ۱و ۳ مراسم صبح روز تاسوعا ـ که در ادامه آمده است ـ تكرار می‌شوند.
- از آنجاكه تاسوعا به روز عباسعلی (عباس ابن علی سلام الله علیه) مشهور است و توغ‌ها نمادی از علمداری و قطع شدن دست‌های حضرت ابوالفضل علیه السلام است، در این روز فقط مراسم توغ گردانی اجرا می‌شود و مراسم نخل‌برداری در این روز انجام نمی‌گیرد.

مراسم شب عاشورا:
مهمترین مراسم در شب عاشورای حسینی مراسم معروف به «آیین الوداع» است. این مراسم که به صورت زبان حال است؛ اشاره به وداع ابا عبدالله الحسین(ع) با حضرت زینب(س) در عصر عاشورا دارد.
مردم عزادار برای شرکت در این مراسم در حسینیه توده جمع شده، روحانی روی منبر اشعار زیر را با لحنی جانسوز می‌خواند.
الوداع الوداع ، الوداع ای الوداع جـان ما بادا فدایت ای شهید كربلا
رو به میدان می‌كنم ای خواهرنم الوداع دیده گریان می‌كنم ای خواهرانم الوداع
اسب من با یال پر خون خواهد آمد در حرم من نباشم روی زین ای خواهرانم الوداع
چون که آید اسب من یکباره محزون می‌شوید این نشان کشتن من، خواهرانم الوداع
کودک شش ماهه من اصغر شیرین زبان پاره پاره حلق او؛ ای خواهرانم الوداع
چون علی اكبر شود فردا شهیـد از قوم كین دست عباسم جــدا ای خواهرانم الوداع
قاسم داماد من فردا، زخون بندد حنا حجله ی عیشش عزا؛ ای خواهرانم الوداع
عابد بیمار زین العابدین، فرزند من شوطبیبش آن زمان، ای خواهرانم الوداع
می‌سپارم بر تو من این كودكان بی‌پناه شو نگهدار یتیمـان، خواهرانم الوداع
جسم من فردا به خاک و خون فتد ای خواهران اصغرم را تیر باران؛ خواهرانم الوداع
شو مهیای اسیری خواهرا؛ ای زینبم سرپرست کودکان؛ ای خواهرانم الوداع
جمله آخر بدان، هست این وداع آخرین مادرم زهرا بود چشم انتظارم الوداع

مراسم روز عاشورا:
مهمترین آیین ماه محرم در این منطقه، مراسم توغ و نخل برداری روز عاشورا است. در صبح روز عاشورای حسینی مردم عزادار و هیئت‌های سینه‌زنی و زنجیر‌زنی ابتدا در حسینیه توده جمع شده‌، مراسم توغ گردانی و نخل برداری را آغاز می‌كنند. نخل و توغ‌ها که از چند روز قبل از عاشورا تزیین شده‌اند؛ صبح عاشورا توسط عزاداران از جایگاه خود- حسینیه توده- به میدانی كه باید در آن به گردش در آیند – میدان اعتمادی- حمل می‌شوند. نخست توغ‌ها به وسیله چوب‌هایی – كه دولو نامیده می‌شود – در درب خروجی حسینیه توده به عنوان انتظار تا زمانی كه نخل از جایگاه به طرف میدان حركت كند، مستقر می‌شوند‌. توغ‌ها پیشاپیش نخل حركت كرده، در میدان اعتمادی جای می گیرند.
سپس نخلی كه توسط عزاداران از حسینیه توده به طرف میدان اعتمادی حركت كرده بود در یكصد متری میدان گذاشته می‌شود. در این میان مردم گوسفندانی را به عنوان نذر جلوی نخل ذبح می‌كنند. مردم عزادار به دو گروه تقسیم شده، هر دو گروه اشعار زیر را می‌خوانند:
از حرم تا قتلگه زینب صدا می‌زد حسین‌(ع) دست و پا می‌زد حسین زینب صدا می‌زد حسین‌(ع)
در بین هر مصرع دسته جمعی می‌گویند: «حسین»
بعد از اینكه عزاداران وارد میدان اعتمادی شدند یكی از نوحه‌خوانان با لحن خاصی اشعاری زیر را می‌خواند و در بین هر مصراع جمعیت به صورت دسته جمعی مصرع اول را تکرار می‌کنند.
ای وای مصیبت تازه شد درد دل لیلا؛ شد روز عاشورا
امروز و عاشورا بود یا محشر کبری؛ درد دل زهرا
از خیمه گه بیرون بیا با چشم تر لیلا؛ ای خون جگر لیلا
بار دگر غم تازه شد شد محشر کبری یا روز عاشورا
سبط پیمبر کشته شد فرزند حیدر کشته شد شد روز عاشورا
نوحه خوان با تغییر لحن مراسم را با اشعار زیر ادامه می‌دهد.
حسین مظلوم عزیز زهرا ۲ در این بیابان فتاده تنها
خدا چه سازم در این بیابان روم به شام و با آه و افغان
که گشته لیلا ز داغ و مجنون امان ز شام و ز جور اعداء
فلک نمودی ستم به زینب خرابه کردی مکان زینب
خدا گواه است به حال زینب تو ای برادر؛ امان از این ماه
صبا تو یک دم نظاره بنما بر به جنت به نزد زهرا
بگو که مادر خبر نداری که گشته زینب اسیر اعداء
با تغییر لحن اشعار زیر خوانده می‌شود:
زینب مهربان الوداع الوداع مهربان خواهرم الوداع الوداع
خواهرم صبر و کن بی‌قراری مکن با همه کودکان الوداع
زینب آمد سر نعش سلطان دین گفت و ای شاه دین الوداع الوداع

با تغییر لحن اشعار زیر دنبال می‌شود:
امروز حسین سر می‌دهد عباس و اکبر می‌دهد
شش ماهه اصغر می‌دهد در راه داور می‌دهد
هم عون و جعفر می‌دهد
مراسم در میدان اعتمادی بدین گونه ادامه می‌یابد:
۱) در آغاز مراسم نوحه‌خوان شعر زیر را می‌خواند‌: ( به گونه‌ای كه ثانی عشر، خیر البشر، قضا و قدر، صاحب الزمان، خلیفة الرحمان و الاحسان با لحن خاصی كشیده می‌شود) و مردم با حالت كشیده و هماهنگ «آمین‌» می گویند.
- از برای تعجیل موفور السرور حضرت صاحب امام ثانی عشر‌(آمین)
- و نایب مناسب حضرت خیر البشر(آمین)
- و فرمان فرمای قضا و قدر(آمین)
- یعنی حضرت صاحب الزمان‌(آمین)
- و خلیفه الرحمان(آمین)
- و معدن الجود و الاحسان(آمین)
- فاتحه بخوانید ایها الاخیار
پس از خواندن فاتحه مداح شعر زیر را – كه سراینده آن محتشم كاشانی است – می‌خواند و مردم قسمت‌های خط كشیده شده مصرع دوم را دست جمعی می‌خوانند:
كشتی شكست خورده‌ی توفــان كربلا در خاك و خون فتاده بـه میدان كربلا
گر چشم روزگار بر او فاش می‌گریست خون مــــی‌گذشت از سر ایوان كربلا
نگرفت دست دهــر گلابی ز غیر اشك زان گل كه شكفت شد به بستان كربلا
از آب هم مضایقه كردنــــد كوفیــــان خــوش داشتنــد حركت مهمان كربلا
بودند دیو و دد‏ همه سیراب و می‌مكید خاتــــم ز قحط آب سلیمــــــان كربلا
زان تشنگـــان هنـوز بـــه عیوق مــی‌رســد فریــــاد العطــــــــش ز بیابــان كربلا
آه از دمی كـــــه لشكر اعدا نكرد شرم كردند رو به خیمه سلطــــــان كربلا
بعد همگی می‌گویند:
ای زار ای زارِ فاطمه یاران، واویلا صد واویلا بـر فرزندانِ فاطمه
۲) بعد از آن اسبی كه به عنوان نمادی از ذوالجناح۱ تزیین شده است، طی سه دور در میدان به گردش در می‌آید و گروهی در میانه میدان اشعار زیر را می‌خوانند:
ای ذوالجناح بــــا وفـــا آیا كجا بردی حسین(ع)
ای هــد هـــد شهر صبا آیا كجا بردی حسین(ع)
فرزند پیغمبـــر چه شد نوباوه حیدر چــــه شد
آن شاه و بی لشگر چه شد آیا كجا بردی حسین(ع)
بگذاشتی او را چرا تنها به دشت كربلا
بی‌مونس و بی‌آشنا آیا كجا بردی حسین(ع)
۳) بعد ذوالجناح خارج شده، با صدای دهل و سنج، توغ‌های مستقر شده در میدان به گردش در می‌آیند – هر توغ به وسیله سه نفر گردانده می‌شود – بعد از چند بار گرداندن – در سه دور – همزمان با گردش توغ‌ها دو گروه در وسط میدان شعر زیر را می‌خوانند:
گروه اول:
یا مولا جمعی كه پاس محملشان داشت جبرییل گشتند بی عماری و محمل شترسوار
یا مولا روزی كـــه شد به نی ســر آن بزرگوار خورشید سر برهنه بر آمد به كوهسار
یا مولا موجی به جنبش آمد و برخاست كوه كوه ابری ببارش آمــد و بگریست زار زار
یا مولا ای مونس شكسته دلان حــال مـــا ببین ما را غریب و بی كس و بی آشنا ببین
یا مولا اولاد خویش را كه شفیعان محشرنــــد در ورطه عقوبت اهــل جفــا ببین
و با صدای بلند می‌گویند: واویلا صد واویلا(۲)
گروه دوم :
پشت فلك (وای) خمیده ظلم چنین كه دیده
زهـــرا بــه محشر آمـــد با حوریان سیه پوش
عزای سروران است در كربلا فغانست
۴) با تغییر صدای دهل مردم نخل را كه در یكصد متری میدان گذاشته شده بود از كوچه وارد میدان اعتمادی می كنند كه این نخل به وسیله‌ی ۶۴ نفر یا بیشتر به گردش در می‌آید همزمان بل گردش نخل‌، گروهی شعر زیر را می‌خوانند:
ای چرخ دون ویران شوی الهی از جان آل مصطفی چه خواهی
سبط نبی مقتول شمر دون است كو فاطمه‌(س) ازدل بر آردآهی
ازمصر و شام و كوفه وز نبردش یك تن بگو كند چه با سپاهی
آهوی تو در چنگ روبهان است ای شیر حق بكن تو یك نگاهی
پس از چند بار گرداندن-سه دور-باز با تغییر صدای دهل ، نخل را در جایگاه مخصوص قرار می‌دهند. پس از استقرار كامل، روحانی پیرامون شخصیت امام حسین‌(ع) سخنرانی كرده‌‌، بعد از آن سخنرانی دوباره بندهای ۱ ، ۲، ۳، و ۴ با تغییرات جزئی تكرار می‌شوند به گونه كه برای اجرای بند ۱ نوحه خوان اشعار را در كنار نخل مستقر شده می‌خواند برای اجرای بند ۲ ذوالجناح سه دور گردانیده می‌شود و آنگاه ذوالجناح را به عنوان مهمان به طرف میدان الله( میدان درب زیارت امامزاده عبدالله علیه السلام) برای اجرای مراسم توغ برداری و نخل برداری –حركت می دهند. برای اجرای بند سه بعد از سه دور گردش كامل توغ‌ها‌، یكی از توغ‌ها حسینیه توده –معروف به مبین الدین –به همراه توغ حسینیه پشت ده –معروف به علی حیدریه –كه مهمان حسینیه توده بود به میدان الله برده می‌شود. برای اجرای بند ۴ با تمام سه دور گردش كامل نخل به جایگاه اولیه – حسینیه توده –برگردانده می‌شود مردم عزادار پس از این مراسم‌، به طرف میدان الله حركت كرده‌، در آنجا مراسم مشابهی برگزار می‌شود‌. بعد از این مراسم در حسینیه توده و چند مكان دیگر نذری داده می‌شود‌.

_{سرچشمه‌ها:
۱). مطهری، مرتضی، ده گفتار، تهران، انتشارات صدرا،چاپ هفدهم،۱۳۸۰،ص۲۵۵
۲). بلوكباشی، علی؛نخل گردانی، تهران، دفتر پزوهشهای فرهنگی،۱۳۸۰،صص۱۴-۱۳}
_{*(دانشجوی کارشناسی ارشد پیوسته، رشته معارف اسلامی و حقوق دانشگاه امام صادق علیه السلام)}