کتاب : رفتار شناسی اجتماعی امامان (ع) در دوره عباسیان
نویسنده: طیبه سلیمیان
ناشر: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی
تاریخ چاپ: ۱۳۹۲
مکان چاپ: مشهد

تاریخ زندگانی ائمه (ع) به لحاظ شرایط جامعه و نوع حکومت حکمرانان تفاوت‌هایی با هم داشت. از همین رو هر یک از ایشان با توجه به موقعیت و تکلیف خاصی که احساس می‌کردند به شیوه‌ای خاص به تبلیغ دین پرداختند. برای مثال، دوران امامت امام صادق (ص) که دوره انتقال قدرت از امویان به عباسیان بود، با دوران بسیار سخت امامت امام کاظم (ع) در حکومت خلفای ظالم عباسی، تفاوت‌های فراوانی داشت. رفتار و موضع‌گیری امامان ما در قبال خلفای عباسی گاه یکسان و بسیار نزدیک به هم بود و گاه با توجه به زمان و موقعیت، تفاوت‌هایی داشت.

در کتاب حاضر، عملکرد سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی ائمه (ع) از امام صادق تا امام زمان علیهم السلام در زمان حکومت عباسی، بررسی شده است. در پیش گرفتن سیاست تقیّه برای حفظ جان شیعیان و سکوت در برابر بسیاری از قیام‌ها، تربیت شاگردان و مناظرت علمی با پیشوایان ادیان و فرق مختلف را می‌توان از اشتراکات ائمه نام برد که در این کتاب به طور مشروح به آن پرداخته شده است.

مؤلف درباره موضع امام کاظم (ع) در برابر هارون می‌گوید:

امام (ع) نسبت به هارون موضع آشکار و قاطعی داشت؛ اما در مورد همکاری شیعیان آن حضرت با هارون، دو گونه برخورد دیده می‌شود. ایشان به علی بن یقطین (وزیر برید) و اشعث، جعفر بن محمد بن اشعث و پسرش عباس که حاکم خراسان شد و واضح که در برید مصر کار می‌کرد، اجازه همکاری با حکومت هارون را داد، ولی عده‌ای از شیعیان را از همکاری با هارون، منع کرد.

از جمله صفوان مهران را از کرایه دادن شترهایش به هارون نهی کرد و صفوان ناچار شد شترهایش را بفروشد. هارون از جریان آگاه شد و فهمید که امام (ع) در این رویداد نقش داشته است و بدین ترتیب تصمیم گرفت امام را زندانی کند. امام (ع) همچنین زیاد بن ابی سلمه را از خدمت دولتی منع کرد و در سراسر مناطق اسلامی شایع شد که امام کاظم به حرمت فرمانروایی از طرف هارون و کراگزاری از سوی حاکمان فتوا داده است که این مسئله تا حد زیادی خلیفه را نسبت به امام بدبین کرد. (ص ۶۳)

آرمان هیأت