هوشنگ جاوید، پژوهشگر و کارشناس موسیقی مذهبی گفت: ایران کشوری شیعی است و لذا خاندان عصمت و طهارت و سلاله پاک رسول‌الله(ص) در منظر ایرانیان مسلمان از جایگاه و شأن ویژه‌ای برخوردارند تا جایی‌که به هر نحو و صورتی و در هر شرایط و ساحتی، شاهد آن هستیم که ایرانیان به عرض ارادت به ساحت قدسی چهارده معصوم(ع) می‌پردازند.

وی گفت: وادی هنر نیز در طول این چند قرن پس از ظهور اسلام و به ویژه پس از رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران در دوران صفوی نیز هنرمندان و فعالان هنری را تربیت و شاهد هنرنمایی آنها بوده که با ابزار هنری خود به خلق آثاری ماندگار در حوزه دین و مذهب پرداخته‌اند که تعداد آنها کم نیست، برخی در یادها مانده و یا ثبت و مکتوب شده‌اند و برخی متأسفانه به فراموشی سپرده شده و یا از یاد رفته‌اند.

این پژوهشگر موسیقی تصریح کرد: در میان هنرها، موسیقی به دلیل پیشینه تاریخی که مقارن با تاریخ ایران باستان است از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده، موسیقی که اصالتاً آوازی است و در کنار نواخته شدن انواع سازها و آلات موسیقایی، شاهد رامشگری نیز بوده‌ایم و معمولاً عباراتی منظوم و آهنگین با موسیقی همراه بوده است.

موسیقی با ظهور اسلام در ایران، در مسیر ترویج فرهنگ دینی قرار گرفت
جاوید ادامه داد: با ظهور اسلام در ایران، موسیقی از سوی هنرمندان مسلمان پای در مسیر ترویج فرهنگ دینی و مذهبی گذاشت و از آنجا که آواز اصل و اساس موسیقی ایرانی است لذا عباراتی در رثا و مدح پیامبر اسلام نیز با آن همراه شد که البته در دوره‌های مختلف تاریخی این سیر دچار فراز و فرودهای زیادی شد که ذکر آن در این مقال نمی‌گنجد.

نویسنده کتاب «موسیقی در رمضان» گفت: به هر حال پس از ظهور سلسله صفوی و با رسمیت یافتن مذهب تشیع، موسیقی مذهبی ایرانی در بیان شأن و جایگاه رفیع چهارده معصوم(ع) اثری پر رنگ‌تر و مؤثرتری داشت تا جایی‌که وجه آوازی موسیقی ایرانی عملاً به مناقب ایشان اختصاص یافت؛ مناقب علوی، فاطمی، حسنی و ... که نمونه‌های بسیاری از آنها در تاریخ ثبت و گزارش شده است.

جاوید تأکید کرد: با این وجود و به دلیل هجرت امام رضا(ع) به خاک ایران و از آنجا که مضجع شریف آن حضرت در خطه خراسان قرار دارد، مناقب رضوی رنگ و بوی خاص و ویژه‌تری نسبت به سایر مناقب در موسیقی ایرانی پیدا کرد به شکلی که از قرن سوم و پس از شهادت امام‌رضا(ع)، شعرا و مناقب‌سرایانی ظهور یافتند که اغلب کار ایشان تدوین و تنظیم اشعاری برای منقبت‌خوانی همراه با موسیقی مذهبی ایرانی بود.

مناقب‌خوانی علاوه بر موسیقی در اجرای نمایش‌های مذهبی نیز کاربرد دارد
وی ادامه داد: گاه اشعار شعرا در قالب مناقب‌خوانی قالبی نمایشی نیز به خود پیدا می‌کرد و مورد استفاده برای کار نقالان، پرده خوانان و شمایل گردان‌ها نیز قرار می گرفت؛ نمونه بارز آن اجرای نمایش دوره‌گردی «آهوبره» یا همان ضامن آهوی مرسوم است که با استفاده از عروسک در خطه خراسان اجرا می‌شد و همراه با مناقب‌خوانی و اجرای موسیقی بود که البته این نمایش توسط گروهی در کشورهای اروپایی و به ویژه فرانسه اجرا شد و مورد اسقبال نیز قرار گرفت.

جاوید در پایان گفت: رفته رفته موسیقی مذهبی ایران که به شکل آوازی و در قالب مناقب‌خوانی اجرا می‌شد، شکل عمومی و فراگیر خود را از دست داد و حداقل در میان شهرنشینان به فراموشی سپرده شد که منجر به کوچ اجباری آنها به روستاها و قریه‌ها شد تا جایی‌که اکنون این موسیقی را باید تنها در قالب موسیقی نواحی و مناطق و از سوی تعدادی دلسوز نسبت به میراث مذهبی ایرانی سراغ گرفت.

آرمان هیأت