نگاهی تحلیلی به ادبیات آیینی و عاشورایی و بررسی قوت و ضعف آثار این حوزه همزمان با ایام محرم و وقایعی که در این ماه بر خاندان اهل بیت(ع) گذشته است، خالی از لطف نیست. در این حوزه آثار متعددی در قالب شعر و داستان خلق شده که کم و کیف آن نیازمند بررسی موشکافانه و نقادانه است. خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در این باره با رضا رسولی، دبیر جایزه قلم زرین و جشنواره ادبیات داستانی بسیج، به گفت‌وگو نشسته است که از نظرتان می‌گذرانیم.

ـ ارزیابی شما درباره آثار عاشورایی که پیش و پس از انقلاب اسلامی به رشته تحریر درآمده‌اند، چیست؟
آثار عاشورایی پس از انقلاب عینیت عاشورایی هم دارد؛ یعنی آنچه مردم سال‌ها در کتاب‌ها و اشعار شاعران و نوشته نویسندگان و بیان خطبا درباره عاشورا، جهاد، از جان گذشتگی و فداکاری و اینکه انسان در طول زندگی بر سر دوراهی حق و باطل قرار می‌گیرد، شنیده بودند.
این گونه ادبی در آستانه پیروزی انقلاب و پس از آن در دوران جنگ شروع شد و ادامه یافت و در دوران فتنه‌های منافقین و ... تاکنون که تحت فشار حملات نظامی و اقدامات تروریستی و جنگ فرهنگی و آماج حملات چندگانه هستیم، این ادبیات ادامه دارد.
با روی دادن چنین اتفاقاتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عینیت موجود در کتاب‌ها درباره وقایع عاشورا بیشتر شد؛ زیرا شعرای نسل جوان و نویسندگان و ادبا، پیش از آنکه آثارشان را خلق کنند، با عینیت آن را لمس کرده بودند؛ بر این اساس عینیت کمی تجلی بیشتر پیدا کرد و زبان هم تغییر کرد.
گاهی در حوزه‌های مختلف از نظر زمانی طی دوران کوتاه، شاعر ناگزیر از جهش زبانی می‌شود و تغییر لحن و زبان در مقایسه با آثاری که در یکی دو دهه اخیر خلق شده‌اند، روی می‌دهد. این تغییر را دست‌کم می‌توان در آثار سروده شده طی دهه اخیر به وضوح مشاهده کرد که بی‌تاثیر از زبان رسانه نیست.
این ادبیات در زمان حاضر توصیفی‌تر شده است و با توجه به فراگیری رسانه‌های مختلف مثل فراگیرتر و تخصصی‌تر شدن امثال ماهواره و شبکه‌های رادیو و تلویزیون تا رسانه‌های نسل جدید موبایلی و فضای اینترنت از نظر گستردگی، می‌توان اثرگذاری بیشتری از آنها را در این باره شاهد بود.

ـ با توجه به خلق آثار متعدد در این حوزه در گونه‌های مختلف ادبی، کدام یک از قالب‌های شعر یا داستان را غالب‌تر می‌دانید؟
واقعیت این است که واقعه عاشورا و کربلا در حوزه داستان چنگی به دل نمی‌زند و نویسندگان از این بابت احساس نگرانی می‌کنند. جنس شعر به حماسه نزدیک‌تر است و پیشینه خلق شعر حماسی در کشور ما بیشتر است و از سوی دیگر، ادبیات عاشورایی، ادبیات حماسه است و شعر در این حوزه پیشگام‌تر بوده است.
انقلاب و عاشورا و در کنار همه آنها، واقعه دفاع مقدس، این حوزه را تقویت کرده و قاطبه شاعران ما افراد مؤمن و متدینی بودند که دل در گرو حق داشتند و در این حوزه متأسفانه دست داستان خالی است، به ویژه سه دهه اخیر که دوران ادبیات بعد از انقلاب است و هنوز آثار جدی در این باره دیده نمی‌شود و می‌توان گفت که در آثار ادبی نسل جوان، آثار جدی و ماندگار دیده نمی‌شود یا کمتر دیده می‌شود.
در این باره، عوامل سرعت‌بخش و افزاینده یا حذف شده و یا کاهش یافته‌اند. یکی از دلایل آن هم این است که در حوزه شعر آئینی و عاشورایی کنگره‌ها و جشنواره‌های متعدد برگزار و از برگزیدگان تقدیر و تشکر می‌شود، ولی در حوزه داستان چنین رویکردی وجود ندارد.
افرادی همچون سیدمهدی شجاعی در این حوزه تلاش‌های متعددی کرده و آثار مختلفی را خلق کرده‌اند، ولی این روند در میان جوانان کمتر دیده می‌شود. همچنین چند سال پیش از سوی بنیاد شهید کاری در این باره صورت گرفت که در قالب نمایشگاه برپا شد و متاسفانه ادامه پیدا نکرد که این اقدام می‌توانست مؤثر واقع شود.
در نمایشگاه عاشورایی بنیاد شهید، من دبیر بخش ادبیات داستانی بودم و پس از انجام داوری آثار، از برگزیدگان تقدیر کردیم و این موضوع قالب رسانه‌ای نیز پیدا کرد و آثار پس از ارزیابی به نمایش گذاشته شدند که متاسفانه این روند متوقف شد. چنانچه این عملکرد ادامه پیدا می‌کرد، می‌توانستیم رویکرد مناسبی را در حوزه داستان عاشورایی شاهد باشیم.
بهتر بود که برنامه‌های عاشورایی در کنار برنامه‌های فراگیر و ارزشمند مردمی و رسانه‌ای که انجام می‌شود، در کنار حوزه‌های تخصصی ادامه پیدا کند. برنامه‌های عاشورایی نیاز به انگیزه صرف ندارد، بلکه تعقل و خرد معنایی می‌طلبد که در آثار علمی و ادبی به ویژه در حوزه ادبیات داستانی باید تجلی پیدا کند.

ـ ارتباط این حوزه با دفاع مقدس و ادبیات آن را چطور می‌بینید؟
اصل ارتباط میان دفاع مقدس و واقعه عاشورا طبیعی است، یعنی روح حماسی و زمینه ذهنی که برای فرهنگ دفاع مقدس ما وجود داشت، عاشورا، جهاد، شهادت و ازخودگذشتگی بود. گویی سال ۶۰ و ۶۱ هجری تکرار شده بود و رزمندگان به دفاع از امام خود برخاستند و این یک واقعیت است.
شاید بتوان گفت همه موارد که آن حماسه‌های شورانگیز اتفاق افتاد، رزمندگان کاملاً فراتر از عقل زمینی و دنیایی عمل کردند و بیشتر به عشق عاشورایی نزدیک بودند. در حوزه ادبیات هم موضوع حماسه، موضوع مشترک عاشورا و دفاع مقدس است. ولی چون دفاع مقدس در دوران معاصر روی داد و زمینه‌ها و ظرفیت‌های آن تفاوت‌های معاصر و هم‌عصر بودن را داشت، از نظر موضوعی تفاوت‌هایی را در ادبیات این دو رویداد می‌بینیم.
برای مثال در فرهنگ عاشورایی ما، پیروزی واقعی نداشتیم و شکست ظاهری خوردیم. حضرت حسین(ع) و یارانشان با عقل ظاهری بخواهیم نگاه کنیم، پیروز میدان نبودند، هرچند که پیروز حقیقی بودند؛ در حالی که در دفاع مقدس علاوه بر پیروزی معنوی، پیروزی ظاهری و مادی قابل توجه هم به دست آوردیم.
در کنارش موضوعی مثل ترس در عاشورا دیده نمی‌شود، چون مظلومیت مطلق ماجرای عاشورا و مظلومیت امام، با توحش بی‌نظیر در تاریخ که به صورت مطلق بود، ترس را در ادبیات عاشورا نمی‌بینیم. وقتی حضرت در شب آخر از حضرت قاسم(ع) سؤال می‌کنند که مرگ در راه خدا را چطور می‌بینی، می‌گوید که «احلی من العسل»، این شیرینی و بهجت درونی که ناشی از حس شهادت است وجود دارد، ولی ترس به معنای متعارف نیست.

ـ آثار این حوزه تا چه میزان با مستندات انطباق دارند؟
نکته‌ای که جای خوشحالی‌اش باقی است، اینکه کسانی که وارد این عرصه شده‌اند، افراد بامعرفتی بوده‌اند و شناخت خوبی نسبت به این موضوع داشتند. مثل سیدمهدی شجاعی که پیشکسوت ادبیات است به دلیل تعدد آثارشان.
وی به دلیل معرفت و سواد دینی و مذهبی که دارد، از منابع خوبی استفاده کرده و اسناد معتبر و مستند را مورد بهره‌برداری قرار دادند که علاوه بر زیبایی ادبی که مخاطبان تشنه را سیراب می‌کند، خیال مخاطب آسوده است که وقتی کتاب را مطالعه می‌کند، نویسنده از منابع ارزشمندی بهره برده است.
همچنین کسی مثل سنگری که در اوج حوزه ادبیات است و از سویی یک پژوهشگر است و دغدغه دینی دارند، آثارشان مستند است. از این رو در آثار افرادی که در حوزه ادبیات عاشورایی کار کرده‌اند، کژاندیشی برداشت یا تجلی غیرمستندی دیده نشده است و از این رو احساس خوب و دلچسبی نسبت به ادبیات عاشورایی در آثار معاصر این نویسندگان وجود دارد.

آرمان هیأت