پرده‌خوانی در شهر خلیل‌آباد خراسان رضوی از جمله آیین‌های مذهبی است که دارای سابقه ۱۲۰ ساله بوده و افراد زیادی در این رشته هنری از جمله کربلایی حسین عارفیان، درویش پروانه، محمدعلی صولت، حبیب اله چاووش، مرشد محمدعلی و ... فعالیت داشته‌اند.

این هنر نخستین اثر معنوی ثبت‌شده از خلیل‌آباد در میراث معنوی کشور است که ۲۲ آذرماه ۹۱ به ثبت رسیده است و در حال حاضر از بازماندگان این هنر عاشورایی می‌توان به حاج محمد عارفیان و کربلایی قاسم دانش پژوه اشاره کرد.

در همین خصوص رضا یوسفی، رئیس اداره میراث فرهنگی خلیل‌آباد از پرده‌خوانی به عنوان یکی از سنت‌های قدیمی کشور نام برد و گفت: پرده‌خوانی در شهر خلیل‌آباد آئینی ۱۲۰ ساله است که در مراسمات مذهبی مختلف به خصوص ماه محرم با حضور مشتاقان به اهل بیت(ع) اجرایی می‌شود و هنرمندان این شهرستان، صاحب‌منصب در این رشته هستند.

پرده‌خوانی، نوعی نمایشِ مذهبی ـ ایرانی

رئیس اداره میراث فرهنگی خلیل‌آباد با اشاره به اینکه پرده‌خوانی، نوعی نمایشِ مذهبی ـ ایرانی است که در این نمایش کسی با عنوان «پرده‌خوان» از روی تصویرهایِ منقوش بر پرده، مصائب اولیای دین به ویژه اولیای مذهب شیعه را با کلامی آهنگین روایت می‌کند، گفت: نام‌های دیگر این پرده‌خوانی «شمایل‌گردانی» و «پرده‌داری» است که برآمده از نقالی و نقاشیِ مردمی است.

وی در خصوص پیشینه تاریخی این هنر افزود: پرده‌خوانی را می‌توان با نوعی قوالی(نقالی توأمانِ موسیقی و آواز) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به دلیل محدودیت‌های موسیقی، به نوعی «نقالیِ» ملی ـ مذهبی تغییر یافته‌ است، به ویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی(روضه‌خوانی، حمله‌خوانی، پرده‌داری، صورت‌خوانی و سخنوری) شکل گرفت.

یوسفی با اعلام اینکه در جنگ شاه اسماعیل صفوی با ازبک‌ها برای تهییج سپاهیان ایران از این نمایش استفاده می‌شده‌ است، اظهار کرد: برخی نیز، موقعیت تاریخی پرده‌خوانی را حدفاصلِ گذار از برگزاری مراسم عزاداری عمومی ماه محرم در دوران صفویه تا برگزاریِ نمایشِ مذهبی تعزیه در دوران قاجاریه دانسته‌اند.

وی در ادامه با بیان اینکه ساختار پرده‌خوانی بر دو رکنِ «پرده» و «پرده‌خوان» استوار است، ابراز کرد: پرده پارچه‌ای است که یک یا چند رخداد مصیبت‌بار خاندان پیامبر(ص) بر آن نقش شده‌ است و موضوعِ اصلی این نقش‌ها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده، اما رفته رفته داستان‌های اخلاقی پندآموز مانند جوانمرد قصاب نیز به آن افزوده شده‌ است، معمولاً به لحاظ قداست عدد ۷۲ و ارتباط آن با واقعه کربلا در هر پرده ۷۲ مجلس فرعی و اصلی وجود دارد.

اولیاخوان(نیکان) و اشقیاخوان(بدان)؛ صورت‌های منقوش بر پرده

رییس اداره میراث فرهنگی خلیل‌آباد با بیان اینکه جنس پرده‌ها از «متقال» و «کرباس»، و اندازه آن‌ها معمولاً ۱۵۰ در ۳۰۰ سانتیمتر است، ادامه داد: صورت‌های منقوش بر پرده، به دو گروه اولیاخوان(نیکان) و اشقیاخوان(بدان) تقسیم می‌شود، نقش سیمای اولیا بر پرده متفاوت است به طوری که پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) در هاله‌ای از نور یا در نقاب تجلی می‌یابند و برخی فرزندان و یاری کنندگان ایشان، بدون هاله نور و نقاب، با رنگ‌های متناسب باورهای مذهبی و زیبا نقش می‌گیرند اما در مقابل، اشقیا بسیار زشت و حتی هیولاگونه ترسیم می‌شوند، ضمن اینکه اسب‌ها نیز با توجه به شخصیت صاحبانشان نقش می‌گیرند.

وی با اشاره به این که نقش‌های پرده، نقوشی عامیانه‌اند که بر مبنای تخیلات نقاش و گفته‌ها و نوشته‌های تاریخی و افسانه‌ای به تصویر کشیده می‌شوند، ابراز کرد: این نوع نقاشی را، از نوع نقاشی مردمی، موسوم به «نقاشی قهوه خانه‌ای» دانسته‌اند که اوج شکوفایی آن، به ویژه در اواخر دوره قاجاریه در قهوه خانه‌ها بوده‌ است، همچنین با توجه به موضوع محوری این نقوش، از آن با عنوانِ «نقاشی کربلا» یاد شده است و اخیراً به لحاظ رعایت برخی قواعد نمایشی به این نقوش «نقاشی دراماتیک» نیز می‌گویند.

یوسفی با بیان اینکه برخی پیشینه این نوع نقاشی مردمی را قرن‌ها پیش از پیدایش قهوه خانه و همزمان با سنّت دیرینه قصه‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه‌خوانی در ایران می‌دانند و به زمانِ نگارگری بر سفالینه‌ها و شمایلهای سوگ سیاوش می‌رسانند، گفت: احتمال نیز هست که صحنه‌پردازی و بازآفرینی وقایع کربلا از طریق نقاشی، در سده‌های یازدهم، دوازدهم، هفدهم و هجدهم، تحت تأثیر نقاشی‌هایِ رافائل و میکل آنژ در ایران رواج یافته باشد.

رییس اداره میراث فرهنگی خلیل‌آباد همچنین با اعلام اینکه پرده‌خوان کسی است که معمولاً همراه با اشاره کردن به تصاویر پرده، با چوب دستی به نام مِطْرق، این تصویرها را با صدایی رسا و آهنگین باز می‌خواند، بیان کرد: اساساً این نمایش متکی بر «کلام» است.

وی با اشاره به اینکه پرده خوان‌ها را درویش نیز می‌خواندند، گفت: با وجود قدمت شهرستان خلیل آباد در هنر پرده‌خوانی عاشورایی، می‌طلبد خلیل‌آباد به عنوان مهد و مرکز پرده‌خوانی در خراسان و کشور معرفی کرده و با برگزاری سوگواری‌های آیینی و آموزش به نسل جدید زمینه‌های ماندگاری این هنر را فراهم کنیم.

آرمان هیأت