همزمانی ابداع دوربین عکاسی (۱۸۳۰)، تبین‌های جامع‌نگرانه در نوشته‌های «آگوست کنت» و رواج گفتمان مارکسیستی سبب شد تا تصاویر جامع و بی‌طرف‌تر شرایط زیست انسان را ارائه کنند. انقلاب صنعتی و همگانی‌شدن علوم، بهداشت، آموزش، تولید و توان مصرف، رفاه اجتماعی ... و در امتداد آن، آسان‌شدن فناوری خلق تصویر، موجب ورود سلیقه و علایق کاربران شد.

به گفته والتر بنیامین، ویژگی بازتولید دوربین عکاسی باعث کنار گذاشتن منش یگانه و هاله‌مندی اثر هنری است. به مرور زمان، عامل واقع‌نمایی و بازنمودی عکس سبب تحولات سیاسی ـ اجتماعی شد. در رسانه‌های هنر مدرن چون چیدمان، هنر اجرا، هنر محیطی، هنر زمینی، هنر زبان و ... عکاسی کار آماده تولید اثر بوده و با اتکا به وجه استنادی آن، مدرکی از واقعه در آرشیو‌سازی است؛ حتی گاهی به جای آن رخداد پذیرفته می‌شود.

هنر عکاسی عاشورا

عکاسی عاشورا، کالبدشکافی ماجرایی بزرگ است که اغلب هنرمندان بدان پرداخته‌اند. سری به گالری هنرهای معاصر یزد می‌زنیم، جایی که نمایشگاه «حقیقت ثار» در مجموع چهل قطعه از سی هنرمند جوان از سراسر ایران را گردآوری کرده است. بررسی اجمالی این آثار، به این سوال پاسخ می‌دهد که با وجود تکرار آیین عاشورا چگونه می‌توان تفاوت و نوآوری در عکس‌های مستند این آیین ایجاد کرد؟ نگاه عکاس با جهان‌بینی خاص خود می‌تواند مسبب خلاقیت باشد. انتخاب موضوع، بیان حاشیه‌های آیین می‌تواند کمک موثری در جلوگیری از کلیشه‌ای شدن این گونه نمایشگاه‌ها باشد.

واژه سند «Document» در لاتین ریشه کلمه «Docere» به معنی آموزشی است. عکس مستند علاوه بر اینکه بیننده را به جنبه هایی از اجتماع آگاه می سازد، در اصل مدرک یا گواه یک واقعه است. عکسبرداری واقعه‌گرایانه «ماتیو بی. برادی» در جنگ داخلی امریکا، تاثیر بر افکار عمومی توسط «ویلیام هنری جکسون» با استفاده از عکاسی، انجام پروژه «انسان در قرن بیستم» با عکاسی «آگوست ساندر» از چهره واقعی مردم آلمان از تمام طبقات و مشاغل و آثار «آتژه» از شهر پاریس از ویژگی‌های باارزش عکاسی مستند یعنی بیانی موثر و قوی را نمایان ساخت.

برخی از ویژگی‌های عکاسی مستند شامل: تکنیکی ساده، مستقیم و واقع گرایانه به همراه زیبایی شناسی بصری و دوری از صحنه‌سازی، درست نشان دادن اوضاع به همراه یافتن جنبه های مهم و قابل ارائه در مسایل معمولی و پیش پا افتاده، بیان واقعیت با عکس، توجه به مشکلات اجتماعی و علل آن در تمام سطوح جامعه، حضور عکس‌هایی صادقانه، آموزنده، مفید، موثر و آگاه‌کننده که سبب تحرک یا عکس‌العمل مثبت شود.

عکاسی مستند در صحنه‌های انقلاب و دفاع مقدس

در واقع عکاسی مستند به مرور از کارکرد ثبت اسنادی به سمت انجام وظیفه اجتماعی و سپس بیان درونیات انسان‌ها رفته است. امروزه مستند اجتماعی، مستند مفهومی، مستند شاعرانه و ... زیرمجموعه این ژانر است و فضای منعطفانه‌تری را می‌توان برای آن در نظر گرفت. تاریخ عکاسی مستند ایران با دوره ناصرالدین شاه و سپس مشروطه آغاز شد، اما دو رویداد انقلاب ۱۳۵۷ و دفاع مقدس سرنوشت‌ساز‌ترین وقایع موثر بر این هنر در چند دهه اخیر است.

خطر کلیشه شدن در عکاسی مستند

امروزه در ایران تأکید بر جزئیات کلی به نام آیین عاشورایی از نقطه نظر عکاس به علت حضور تکنیک‌های دیجیتال ما را با خیلی از آثار از این دست مواجه ساخته است و عکاسی مستند از آیین‌های این چنینی که در دوره زمانی تکرار می‌شود، در معرض خطر کلیشه‌شدن آثار قرار می‌دهد. پس عکاسی از این ماجرا سخت می‌شود؛ یعنی یا عکاس ماجرا را تاریخ‌نگارانه ثبت می‌کند و یا در نقش راوی داستان کربلا را بیان می‌کنند. در بعضی عکس‌ها هم مانند مردان در حال عزاداری نگاهی تکراری دارد. عکاسان زیادی این واقعه را ثبت کرده‌اند؛ انتخاب لحظات است که باعث می‌شود، عکس‌های متفاوت حاصل آید و البته عکسی موفق است که بهترین لحظه را ثبت کرده باشد.

گزینش موضوعات خاص؛ آغاز جریان عکاسی مستند

گزینش موضوعی خاص با توجه به حاشیه مراسم چون دلشکستگان عاشورا، اثرات این آیین بر محیط و نحوه برگزاری آن در مناطق و فرهنگ‌های مختلف همگی می‌تواند شروعی نو در جریان عکاسی مستند عاشورایی باشد. قرار نیست عکس مانند مداح مخاطب را بگریاند بلکه می‌خواهد از راه‌های دیگر بر مخاطب تاثیر گذاشته و به نکاتی اشاره کرده که شاید تماشاچی را آن چنان درگیر کند که در حین دیدن مراسم به علت تعدد عوامل، نتوانسته است آنها را ببیند. البته عکس تمام موارد را در کنار هم و یکجا نشان می‌دهد و رمز ماندگاریش در اذهان همین است. در خلال نوحه‌خوانی‌ها و مراسم آیین عاشورا، تصاویر شگفت‌آوری از واقعه وجود دارد که می تواند به اندازه روایت داستان بر شنونده تاثیرگذار باشد.

چنانچه از فراخوان این نمایشگاه استنباط می‌شود، آثار به نمایش درآمده تصاویری هستند که گرچه در چارچوب هنجارهای عکاسی مستند می‌گنجد، اما در انتخاب به سه دیدگاه فرمالیستی، نشانه‌شناسانه و جامعه‌شناختی توجه شده است. در میان چهل اثر ارائه‌شده در این نمایشگاه، هر عکاس کوشیده است با زوایا و کادرهای شخصی، مفاهیم و برداشت ذهنی‌اش را از آیین عاشورا در سراسر کشور تصویر کند.

بافت انسانی عکس‌ها

در نیمی از عکس‌ها که عنصر انسانی در حین انجام مراسم است، شاهد مستند اجتماعی هستیم. در این دسته آثار گاه برخوردی جامع صورت گرفته که نشانگر حضور توده‌هاست و ما را به سوی بافتی انسانی سوق می‌دهد. در مواردی دیگر اشاره‌ای به آیینی خاص در قومیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف شده است که به هدف مردم شناسانه این نمایشگاه دامن زده است و پدیده جهان - شهری را نشان می‌دهد.

تأثیر سمبل‌ها و ترکیب‌بندی

حضور سمبل ها و نمادها منظر دیگری است که در سیزده عکس از این مجموعه، ابژه و دست افزار اصلی کار بوده است و بخش نشانه شناسی را پوشش می دهد. بیان فرمالیستی حال در ریتم اشکال، رنگ و یا بافت و ... از مواردیست که در این آثار بدان توجه شده است. ترکیب‌بندی عموما متقارن است اما در مواردی که به گزارش تصویری از عامل انسانی می‌پردازد و به نوعی جنبش و حرکت موجود در این مراسم را نشان می‌دهد. کنتراست رنگ، نور، فرم و ... در این آثار می‌تواند دامنه این مسئله را گسترش دهد و مهر تائید بر ویژگی حرکت مورد تاکید سارکوفسکی در عکس باشد.

تأثیر تعامل میان‌‌رسانه‌ای در بروز مفاهیمی نو

در مجموع آثار در قالب‌های متفاوت ارائه شده‌اند. افزودن فایل صوتی نوحه ‌ای بومی عاشورایی به عکس در فضای گالری توجه مخاطب را به فضای آیینی منعطف کرده است و به نوعی هنر چیدمان را محسوب می‌شود. تداخل مرزهای رسانه‌های هنری، التقاط آنها و پدیدآوری گونه‌ای تعامل میان رسانه‌ای، چالشی جدید در قرن اخیر است و سبب امکان بروز مفاهیمی نو و راهکارهای اجرای جدید خواهد بود. در این میان عکاسی در هنرهای چند رسانه‌ای چون فتوآرت، فتو اینستالیش، ویدئو آرت، اینترنت آرت، لیزر و هولوگرافیک آرت و ... نقشی کلیدی دارد.

آرمان هیأت