مسعود فکری، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با اشاره به موضوع صورت و معنا در مناسک دینی گفت: بحث توجه به مناسک دینی تقریبا در تمامی ادیان به جهت تأثیر مستقیمی که برروی پیروان آن ادیان و مذاهب دارد، از بحث‌های محوری است. در حوزه فرهنگی اسلامی به جهت این‌که بسیاری از این مناسک‌ها جنبه‌های تکلیفی دارند، به عنوان شاخص‌های فرهنگی نگریسته شده است و اجرای آن غالبا تحت‌ تأثیرعوامل اجتماعی و روانی قرار می‌گیرد.

برجسته‌شدن ابعاد مختلف عاشورا در طول تاریخ

وی افزود: با توجه به این‌که حادثه عاشورا دارای ابعاد گوناگون تاریخی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است، در طول تاریخ بخش‌های مختلفی از این قیام برجسته شده است. در بحث صورت و معنا در مناسک دینی به این‌که فردی که انجام‌دهنده است یا در مواجهه با آن قرار می‌گیرد به کدام بخش بیشتر توجه و ارتباط برقرار می‌کند، مورد توجه قرار می‌گیرد؛ تفکیک میان صورت و معنا در بسیاری از این مناسک دشوار است اما میزان ارتباط برقرار کردن و میزان تأثیر پذیرفتن انجام‌دهندگان و کسانی که در ارتباط با آن هستند، متفاوت خواهند بود.

نویسنده کتاب «پندارها و پاسخ‌ها» با اشاره به تفاوت میزان ماندگاری تاثیرات گفت: میزان ماندگاری و نتایج دستاوردهایی که به دنبال تجسم یا بازسازی صحنه‌های این حادثه در ذهن افراد شکل می‌گیرد یا در تلاش برای برقراری ارتباط با آن به وجود می‌آید، متفاوت خواهد بود. با دقت در بستر تاریخی حوزه عاشورا می‌بینیم که مثلا در یک دوره تاریخی توجه به مفهوم و پیام و معنا اعم از معنای اعتقادی یا اخلاقی، برجسته‌ترشده است یا در یک دوره‌ به جهت تلاش برای حفظ کردن این معنا صورت‌هایی از خود حادثه اخذ شده یا برخی صورت‌ها را برای آن خلق کرده‌اند.

صورت‌ها؛ ظروف انتقال معنا

این پژوهشگر با بیان اینکه معنای حادثه‌های اجتماعی و دینی مستقیم در اختیار ارتباط برقرارکننده با آن نیست، گفت: افراد صرفا از طریق این صورت‌ها ارتباط برقرار می‌کنند اما این‌که این صورت‌ها چقدر حامل‌های خوبی برای انتقال معنا باشند و پدیدآمدن آنها تابع چه عواملی باشد، تفاوت‌هایی وجود دارد که نیازمند بررسی است. اگر این عوامل، بیرون از دین باشند باید میزان اعتبار آن‌ها در جهت انتقال معنا برای مخاطبان و سطح و اندازه‌ آن بررسی شود. در این صورت‌ها باید بر هویتی که پیام عاشورا در بستر تاریخ دارد، تاکید شود.

مسعودی با بیان اینکه این بررسی‌ها تلاشی بر حفظ صورت‌های صحیح برای قیام عاشورا گفت: باید برای خلق صورت‌ها به عنوان قالب‌هایی جهت حفظ پیام عاشورا مجوزهایی به وجود آید؛ باید با بررسی روشن کرد که آیا پدیدآمدن صورت‌ها موجب پنهان‌شدن معنا شده یا به ماندگاری آن کمک کرده است، همچنین این صورت‌ها چه تأثیری در برداشت‌های متفاوت از واقعه عاشورا داشته است.

وی در پایان با اشاره به برگزاری نشست تخصصی «صورت و معنا در مناسک عزاداری» در دانشکده الهیات دانشگاه تهران، گفت: در این نشست سه اصل اساسی مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ اصل اول واقعیت این حادثه در همان دوره تاریخی است؛ مسئله بعدی ارتباط آن با جریانی است که در بستر تاریخ به وجود آمده است؛ یعنی این حادثه در ظرف زمانی خود شکل کاملا اختصاصی به خود گرفته است و سپس با جریان تاریخی و تحولاتی که در نمایه‌ها و تصویرهایی جدید این حادثه در دوره‌های بعدی ایجاد شده، پیوند یافته است. بررسی نسبت میان این پیام که به عنوان جریان تاریخی وجود داشته و قالب‌هایی که در دوره‌های بعد خودنمایی کرده‌ است از دیگر محورهای این نشست است.

آرمان هیأت