آرمان هیأت - معرفی کتاب«محرم ندوشن»

مراسم عزاداری شهادت امام حسین(ع) در منطقه‌ ندوشن در استان یزد از ديرباز با شكوه و آيين‌هاي خاصي برگزار شده است.

به گزارش خیمه، نویسنده‌ کتاب (حمیدرضا قاسمی ندوشن) که از اهالی منطقه‌ ندوشن است،‌ انگیزه‌‌ خود از بررسی مراسم و مناسک محرم در ندوشن را «انتقال این فرهنگ از نسل گذشته به نسل حاضر و حفظ آن برای آیندگان و ادای دین به سرزمین مادری» (ص 12) بیان می‌کند.

منطقه‌ ندوشن با اینکه هم اکنون تقریباً خالی از سکنه است، اما از 18 ذی‌الحجه تا 29 صفر هر سال به مدت 72 روز میزبان اهالی خود است که برای برگزاری مراسم عزاداری شهادت امام حسین (ع) به زادگاه خود باز گشته‌اند. کتاب «محرم ندوشن» در برگیرنده‌ اطلاعات عمیقی پیرامون فرهنگ و عقاید و رسوم مذهبی مردم ندوشن در ایام محرم است و از این نظر می‌تواند به عنوان اثری مردم‌نگارانه در حوزه مناسک و شعائر دینی در نظر گرفته شود.

نویسنده فصل‌های این کتاب را همگام با توالی آیین‌ها و رسوم مذهبی در منطقه ندوشن سامان داده است. چنان که سرآغاز کتاب مطابق با آغاز این مراسم در ندوشن است. وی با در نظر گرفتن تقدم و تأخر زمانی، این مراسم 72 روزه را در هشت فصل توضیح داده است.

مراسم مربوط به قبل از شروع ماه محرم در این منطقه شامل آیینی با عنوان «بهر شهید» است که در آن، افراد در گروه‌های چند نفره به در خانه‌ها می‌روند و از اهالی تقاضای کمک برای برگزاری مجالس می‌کنند.

در آیین «پرسه» عده‌ای در کوچه‌ها راه می‌روند و اشعاری در مدح حضرت علی‌اکبر (ع) می‌خوانند و خود اهالی از خانه‌هایشان بیرون آمده و به آنها کمک نقدی و غیر نقدی می‌کنند. این دو مراسم قبل از شروع ایام عزاداری در منطقه ندوشن رونق داشته که مؤلف در فصل اول آن را توصیف نموده است.

مراسم «الصلاه» چنین است که شرکت‌کنندگان در آن به خواندن اشعار دسته‌جمعی پرداخته و با هیزم در آتش روشن می‌کنند. این مراسم از اول ماه محرم شروع می‌شود.

فصل دوم مربوط به مراسم آغازین ماه محرم است و با توصیف مراسم «شاه کشیدن» آغاز می‌شود. مقصود از «شاه کشیدن»، یاد کردن اموات و بانیان خیر از طریق فرستادن صلوات است. به دنبال آن مراسم «یارون عزا»،‌ «قلیان و چپق»، «‌فانوس بردن»،‌ «آتش کردن منقل» و «شام بابا» توضیح داده شده است.

رسم‌هاي خاص سوگواری این منطقه (برنامه‌ی «هیأت حر» که خاص شب پنجم محرم است و هم‌چنین سه رسم «جغجغه زدن»، «پوش کشیدن» و «ذکر» که اختصاص به شب هفتم و هشتم دارد و رسم «نخل بستن») است که نویسنده در فصل سوم به تشریح این مناسک که در شب‌های محرم برگزار می‌شود، پرداخته است.

یافته‌های مؤلف در فصل چهارم حاکی از آن است که مردم ندوشن در روز تاسوعا در انجام عزاداری به رسوماتی چون «پرسه» تاسوعا، «دور کلک»، «نخل‌برداری» و «تعزیه‌ی حضرت ابوالفضل (ع)»، می‌پردازند و «هیأت معصومان» و «هیأت بنی‌فاطمه» را تشکیل می‌دهند که در هر یک به شکلی خاص به عزاداری مشغول می‌شوند. در تمامی این مراسم، اهالی اشعاری خاص که از نسل‌های قبل به آنها رسیده را در وصف واقعه‌ عاشورا و اهل بیت(ع) می‌خوانند و همراه با آن سینه می‌زنند.

نویسنده در فصل پنجم مراسم‌های روز عاشورا در منطقه ندوشن را تحت عناوینی چون «گوشت نذر»، «‌روضه‌خوانی»، «نوحه‌ی وداع امام حسین»، «هیأت سر زدن»، «شبیه عاشورا» (بازساری وقایع روز عاشورا)، «کاروان اسیری» (سوار کردن کودکان بر شتر‌های بی‌جهاز سرخ‌پوش به عنوان تمثیلی از کاروان اسرا)، «هیأت تیغ زدن»، «زیارت عاشورا»، «یاد اموات» و «روضه‌ی زنان» توضیح می‌دهد.

فصل ششم این اثر به توصیف مراسم مذهبی مردم ندوشن بعد از عاشورا تا روز اربعین می‌پردازد و فصل هفتم در برگیرنده یافته‌های مؤلف از رسم‌هاي مذهبی مردم این منطقه از روز اربعین تا روز شهادت امام رضا (ع) است که در شب اول ربیع خاتمه می‌یابد.

برخی مناسک و اعمال که متعلق به کل 72 روز عزاداری است و اختصاص به زمان خاصی ندارد، مانند «چاوشی» و «‌پامنبری» و رسومات دیگری در رابطه با موقوفات در فصل هشتم مورد بررسی قرار گرفته است. «چاوشی» عنوان مراسمی است که در آن ابیات خاصی در وصف امام علی(ع)، امام حسین (ع) و امام رضا (ع) خوانده می‌شود.

«‌پامنبری» نیز به مراسمی اشاره دارد که در آن پامنبری‌ها قبل از شروع سخنرانی، ذکر‌های خاصی را دسته‌‌جمعی می‌گویند. در پایان مراسم شرکت‌کنندگان دشمنان امام حسین(ع) را در قالب شعر لعن می‌کنند که از‌ آن تحت عنوان «لعن» یاد می‌شود.

نویسنده کتاب با هدف حفظ و ثبت فرهنگ عزاداری حسینی در منطقه‌ ندوشن اثر مفیدی پدید آورده و به علت این که خود از اهالی این منطقه است، توانسته با استفاده از روش‌های تحقیق انسان‌شناختی هم‌چون مشاهده‌ مشارکتی و برقرار کردن ارتباط‌های مؤثر با اهالی منطقه، این مراسم 72 روزه را با تمام جزئیاتش در قالب یک تک‌نگاری دقیق توصیف کند.

این اثر می‌تواند برای تمامی علاقه‌مندان و محققان در زمینه فرهنگ دینی ایران، نیز انسان‌شناسان و شیعه‌شناسان مفید واقع شود. در این کتاب لغات و اصطلاحات فراوانی در توصیف مراسم مذهبی محرم در ندوشن به چشم می‌خورد که برای آگاهی از آنها باید به دقت متن کتاب را مطالعه نمود.

نوشته: زهرا جلایی‌پور