حجت الاسلام محمد هادی یوسفی غروی، عضو کمیته مدارج علمی حوزه و از صاحب نظران تاریخ اسلام گفت: قیام توابین به لحاظ تاریخی پیش از قیام مختار اتفاق افتاد اما آنچه که در تحلیل گزارشات تاریخی به عنوان مهمترین عامل تفرقه در سپاه توابین نام برده شده، شخص مختار و سخنان اوست. مختار از عراق به حجاز و مکه (مرکز حکومت زبیریان) رفت و در شمار مردان نظامی زبیریان قرار گرفت به این امید که آنها فرصتی برای او به وجود آورند و چون چنین اتفاقی نیفتاد و اوضاع چندان به نفع مختار و طبق دلخواه او پیش نرفت از این سفر پشیمان شد.

وی افزود: در موسم حج عده ای از عراقیان به حج مشرف شدند و از این طریق گزارشات کوفه به اهالی مکه رسید که «سلیمان بن صرد خزایی» در چه حالی است و چه تعدادی به نام خونخواهی امام حسین علیه السلام با او بیعت کرده اند. مختار هنگام آگاهی از این اخبار خود را لایق تر و با اهلیت بیشتری برای این کار در کوفه دانست و بنا بر گزارشات تاریخی همان جا این جمله را بر زبان جاری کرد که «انا ابو اسحاق» این جمله ای است که شخص هنگامی که ادعای بیشتری نسبت به خود در مقابل دیگران داشته باشد بر زبان جاری می کند یعنی من شخصیت مناسب تری برای این موقعیت هستم.

مختار در حالی خود را به کوفه رساند که مردم کوفه با «سلیمان بن صرد خزاعی» بیعت کرده و به سمت شمال عراق و به قصد مقابله با امویان در شام راهی شده بودند. در چنین وضعیتی مختار داد و قال به راه انداخت که سلیمان هم خود و هم اطرافیانش را به کشتن خواهد داد او مرد جنگ است اما مرد تدبیر و سیاست نیست و در مقابل برای خود چنین ادعایی داشت که من نه تنها مرد جنگ که مرد سیاست و تدبیر نیز هستم بنابراین عده زیادی از توابین و عده ای نیز از غیر آنها دعوت مختار را اجابت کردند.

کدام حرکت توسط اهل بیت تایید شد؟ قیام مختار یا قیام توابین؟

این استاد تاریخ اسلام در رابطه با تایید یا عدم تایید اقدامات مختار یا توابین از سوی ائمه معصومین علیهم السلام تصریح کرد: اینکه کدام یک از این دو حرکت از سوی آل علی علیهم السلام و فرزندان امام حسین علیه السلام امضا شده و مورد تایید باشد جای بحث دارد.

درباره مختار روایاتی وجود دارد که آنها نیز تنها درباره شخص مختار است نه اعمال او، اما در رابطه با سلیمان بن صرد خزایی و یا دیگر بزرگان توابین هیچ نمونه ای در تاریخ ذکر نشده است چرا که توابین خودسرانه چنین حرکتی کردند و هیچ حجت شرعی برای این کار نداشتند. هیچ روایتی از هیچ امام معصومی در مدح و ثنای این حرکت وجود ندارد و دلیل اینکه معصومین این حرکت را تایید نکرده اند آن است که حکم شرعی برای این کار توابین وجود نداشت و اگر روایتی مبنی بر تایید حرکت توابین از معصومین علیهم السلام نقل می شد، به معنای امضای این حرکت بود در حالی که امام معصوم هرگز رفتاری را که حجت شرعی ندارد به عنوان حکم اسلامی امضا نمی کند.

حجت الاسلام یوسفی غروی در ادامه روایات نقل شده در منابع تاریخی در رابطه با مختار را تبیین و تشریح کرد و گفت: درباره مختار نیز چند روایت وجود دارد که در واقع روایاتی «پا در هوا» هستند. یعنی مصدر و سند معتبری ندارند. خبر برای معتبر بودن یا باید مصدر شناخته شده ای داشته باشد یا سند معتبری؛ - یعنی شخص معتبری بگوید که من این خبر را از فلان و او از فلان... تا برسد به شخص منشأ خبر نقل می کنم- اما این وضعیت در اخباری که مربوط به مختار است وجود ندارد.

منتهی الیه این اخبار کتابی است به نام «ذوب الانظار فی اخذ الثار» (ذوب شدن ناظران در خونخواهی امام حسین علیه السلام). این کتاب متعلق به قرن هفتم هجری است که یکی از علمای شیعه در حله عراق در آن چند خبر و روایت به نقل از امام باقر، امام زین العابدین و امام صادق علیهم السلام البته به شکل مرسل (بدون سند) آورده است.

به عنوان مثال گفته است که امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «هیچ زنی از ما آل علی علیهم السلام در خانه اش بار غذایی به اجاق نگذاشت تا اینکه مختار سر عبیدالله بن زیاد و ... را به مدینه فرستاد ! » و یا در کتاب رجال کشی خبری از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود: «مادرم از هدایای مختار برای پدرم امام زین العابدین علیه السلام بوده است» در حالی که این خبر به واقع از اخبار «پا در هوا» است چرا که مادر امام باقر علیه السلام از دختران امام مجتبی علیه السلام بوده اند. مگر کسی چیزی از تاریخ نداند که چنین اخباری را باور کند.

این اعمال مختار مورد تایید حضرت زین العایدین علیه السلام نبود

عضو کمیته مدارج علمی حوزه افزود: یک روایت نسبتا معتبر از امام سجاد علیه السلام وجود دارد که وقتی به ایشان خبر رسید که مختار دست و پای قاتلان امام حسین علیه السلام را زنده زنده می برد یا در آتش می سوزاند و ... امام این را به عنوان یک حکم غیر اسلامی دانسته و در محضر حاضران به درگاه الهی عرض کردند که «خدایا من از آنچه که مختار می کند به سوی تو برائت می جویم». بنابراین این اعمال مختار مورد تایید امام نبوده است.

استاد حوزه و دانشگاه در ادامه با اشاره به نوع واکنش و عکس العمل مختار در برابر این موضع گیری حضرت سجاد علیه السلام گفت: هنگامی که این موارد به گوش مختار رسید به جای توبه و عبرت، هیئتی را با هدایایی همراه با نامه ای خطاب به بزرگ بنی هاشم به مدینه فرستاد در حالی که جای نام را در نامه خالی گذارد و به اعضای هیئت گفت اگر «علی بن حسین» علیه السلام شما را پذیرفت نام او را در نامه بنویسید و بر او وارد شوید که اولویت با اوست اما اگر نپذیرفت نام «محمد بن حنفیه» را در نامه بنویسید و بر او وارد شوید. آنها نیز چنین کردند. یعنی امام آنها را نپذیرفت.

مختار عامل گمراهی افراد بسیاری شد

همچنین مختار در نامه هایی که به محمد حنفیه می نوشت لقب «مهدی آل محمد» را برای محمد بن حنفیه گذاشته و امام مهدی علیه السلام را بر او تطبیق کرده بود که این کار وی منشاء گمراهی بسیاری شد. بنابراین خیلی از اعمال مختار شایسته و درست نبوده است. اما از آنجا که روایاتی نیز در خصوص ترحم ائمه نسبت به مختار وجود دارد نمی توان او را کاملا رد کرد.

از جمله اینکه فردی از نوادگان مختار بر امام صادق علیه السلام وارد شد و از حضرت پرسید که مردم نسبت به جدم مطالبی می گویند – شایعاتی درباره ادعای پیامبری و ... که توسط دشمنان به مختار نسبت داده می شد- ولی امام صادق علیه السلام مختار را از این تهمت ها مبرا دانسته و بر او رحمت فرستادند.

بنابراین علمای شیعه پشت در پشت چنین تلقی ای دارند که مختار به هر حال اهل هلاکت و عذاب نیست و ممکن است کارهایی که انجام داده نفعش برای اسلام بیش از ضرر آن باشد اما این بدان معنا نیست که همه کارها و اعمال او به شکل کامل مورد قبول باشد.

آرمان هیأت