حجت‌الاسلام حمیدرضا مطهری، مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) در معرفی امام هادی(ع) عنوان کرد: امام هادی(ع) در ذیحجه سال ۲۱۲ هجری در نزدیکی مدینه به دنیا آمدند. القابی مانند نقی، عادل، سخی، طیب، هادی و امین دارند که معروف‌ترین آنها هادی است. در عین حال به علی چهارم نیز معروفند. ایشان به ابوالحسن ثالث یا سوم هم ملقب هستند که ابوالحسن مطلق علی(ع) است و ابوالحسن اول امام کاظم(ع) ابوالحسن دوم امام رضا(ع) و امام هادی(ع) هم ابوالحسن سوم هستند. به ایشان ابن الرضا(ع) نیز گفته می‌شود.

وی افزود: به طور کلی امامان بعد از امام رضا(ع) یعنی امام یعنی امام جواد(ع) امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) معروف و ملقب هستند به ابناءالرضا و امام هادی(ع) دومین امامی هستند که در سن کودکی و در سن ۸ سالگی به امامت رسیدند و از سال ۲۲۰ هجری تا سال ۲۵۰ هجری رهبری شیعیان را بر عهده داشتند.

شرایط خفقان در دوره خفقان

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به مقتضیات تاریخی دوران امام هادی(ع) بیان کرد: امام هادی(ع) در دوره ای به امامت رسیدند که جامعه اسلامی به‌ویژه شیعیان از هر جهت در تنگنا و اضطراب قرار داشتند. از نظر سیاسی تغییراتی در جامعه اسلامی به‌وجود آمده بود و حاکمیتی که در اختیار عباسیان بود در عصر امام هادی(ع) در اختیار کسانی قرار داشت که دشمنی و عداوت آنها با خاندان پیامبر(ص) نسبت به خلفای قبلی عباسیان بیشتر بود؛ از این نظر دوران امام هادی(ع) یکی از سخت‌ترین دوره‌هاست که از دوره معتصم آغاز می‌شود.

وی افزود: واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز که چندین تن از خلفای عباسی هستند که هم‌زمان با امامت امام هادی(ع) خلافت کردند و یکی از طولانی‌ترین و سخت‌ترین دوره‌ها عصر حکومت متوکل بود که آن هم شخصیتی است که بیشترین دشمنی و عناد را نسبت به اهل بیت(ع) دارد.

شکنجه و آزار شیعیان/ تخریب مرقد سیدالشهداء(ع)

وی اضافه کرد: متوکل بغض و کینه خاصی نسبت به اهل بیت(ع) و شیعیان آنها داشت و در عصر متوکل ظلم و ستمی که نسبت به کل جامعه و خصوصا دوستداران اهل بیت(ع) و علویان می‌شد مضاعف و بیش از پیش بود و علویان همواره مورد شکنجه و آزار قرار می‌گرفتند و بسیاری از آنها به شهادت می‌رسیدند. در تبیین دشمنی متوکل با خاندان پیامبر(ص) همین بس که دستور تخریب مرقد مطهر سیدالشهداء(ع) را صادر و از رفتن به زیارت آن حضرت جلوگیری کرد. متوکل نه‌تنها در عراق که محل حکومتش بود بلکه در مکه، مدینه و دیگر مناطق هم افرادی را گماشته بود که ارتباطات مردم با خاندان امیرالمؤمنین علی(ع) را کنترل کنند و کوچک‌ترین خدمتی به این خاندان صورت نگیرد و این وضعیت دشواری را برای امام هادی(ع) به‌وجود آورده بود و ایشان در چنین فضا و شرایطی امامت شیعیان را به عهده داشتند.

رئیس انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه همچنین در توضیح شرایط فرهنگی حضرت گفت: از لحاظ فرهنگی هم وضعیت به گونه‌ای بود که افکار و اندیشه‌های مختلفی در میان مسلمانان رواج یافته بود که اسلام ناب را تهدید می‌کرد. اندیشه‌های منحرفی که اصل اسلام را مورد هدف قرار می‌داد. امام هادی(ع) در عین اینکه به‌شدت تحت نظر بودند و روابط و اقدامات ایشان کنترل می‌شد وظیفه هدایت جامعه و مقابله با انحرافات و بحران‌ها را هم به عهده داشتند.

مبارزه با افکار انحرافی در بین شیعیان

وی با اشاره به افکار انحرافی عصر امام هادی(ع) تصریح کرد: افکار انحرافی که از خارج به اسلام وارد می‌شد از یک طرف و برخی از فرقه‌های انحرافی که در میان خود شیعیان به‌وجود می‌آمد، از سوی دیگر شرایط را دشوار می‌کرد. فرقه‌هایی مانند غالیان، مشبه، مفوضه و ... که هر کدام از این‌ها انحرافی را وارد دین می‌کردند و لازم بود که امام با همه اینها مقابله کند و این شرایطی بود که امام هادی(ع) با آن مواجه بودند. مهم‌ترین وظیفه امام هادی(ع) در این دوران هدایت و نجات جامعه مسلمانان از بحران‌ها بود، یعنی نجات جامعه از انحرافات عقیدتی که در میان مسلمانان و به‌ویژه شیعیان منتشر شده بود.

تبیین شبهات جبر و تفویض

مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره با اشاره به انحراف جبر و تفویض گفت: یکی از این مسائل مسئله جبر و تفویض بود. مسئله جبر و تفویض دو اندیشه انحرافی است که در مسائل کلامی مطرح بود و عده‌ای قائل به جبر و عده‌ای قائل به تفویض بودند. یکی از یاران امام هادی(ع) در این باره نامه‌ای به حضرت نوشتند و راه چاره طلبیدند که امام(ع) در پاسخ ابتدا به ثقلین به عنوان مقدمه اشاره کردند. امام تمسک به ثقلین را راه‌حل ریشه‌ای و اساسی جامعه و مشکلات معرفی کردند و با استناد به سخنان ائمه پیشین و خصوصا امام صادق(ع) فرمودند: «لا جبر و لا تفویض و لکن امر بین امرین: نه جبر است و نه تفویض، بلکه چیزى میان این دو است» و دیگر سخنان حضرت(ع)، هردو نظریه (جبر و تفویض) را باطل کردند و فرمودند ما معتقدیم خداوند مقتدر خلق را با نیروی خود آفریده و توانایی پرستش خود را به آنها داده و آنها را به آنچه می‌خواهد امر و نهی کرده است.

مبارزه با غالیان

وی افزود: امام(ع) پیروی یا نافرمانی از امر خداوند را به خلق واگذار کرده است. به این شکل هم پاسخ انحراف را داده و هم راه حل را بیان فرموده‌اند. ویژگی امام این است که ابتدا اصل انحراف را به طور کامل تبیین و مشخص می‌کنند که چیست و بعد راه درست را معرفی می کنند و نشان می‌دهند. گروه دیگری که در زمان امام هادی(ع) در میان مسلمانان بودند غالیان بودند. غالیانی که متاسفانه به اسم شیعه باعث بدنامی شیعیان و اهل بیت‌(ع) می‌شدند و هرکدام از ائمه(ع) به نوبه خود با اینها مبارزه کرده‌‌اند و البته بحث غلو مختص مسلمانان نیست و در مسیحیت و دیگر ادیان نیز وجود داشته است.

مطهری در بیان برخورد امام هادی(ع) با انحرافات گفت: امام هادی(ع) به صورت قاطع و صریح با غالیان مقابله می‌کردند و جواب افرادی که گزارش غالیان را به امام می‌دادند، فرمودند که این‌ها از شیعیان ما نیستند و از آنها دور کنید و در جایی دیگر با صراحت آنها را لعن کردند. مشبّهه و مجسمه نیز از دیگر گروه‌هایی بودند که در آن دوران انحرافاتی را ایجاد می‌کردند و امام هادی(ع) با آنها هم به‌شدت مقابله می‌کرد. گروهی دیگر صوفیان بودند که امام با این‌ها هم به مقابله پرداختند و به شیعیان دستور دادند که از نزدیکی با آنها پرهیز کنند.

مبارز با جریان محنة القرآن

وی اضافه کرد: جریان فرهنگی انحرافی دیگری که در آن دوران صورت گرفته بود و از عصر مامون آغاز شده و تا زمان امام هادی(ع) ادامه یافته بود به «محنة القرآن» معروف بود. اصل مطلب جریان مذکور بر این اساس بود که عده‌ای می‌گفتند که قرآن مخلوق است؛ امام هادی(ع) در این باره فرمودند: برای چیزی که برای سوال کننده و پاسخ دهنده فایده‌ای ندارد، بی‌جهت خود را به زحمت نیندازید و وارد این مسائل نشوید.

مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) با اشاره به زحمات دیگر امام هادی(ع) عنوان کرد: یک اقدام مهم امام هادی(ع) پرورش شاگردان بود که علی‌رغم آن فضای اختناق و خفقانی که وجود داشت ایشان شاگردان زیادی را تربیت کردند. نکته مهم دیگری که در ارتباط با زندگی امام هادی(ع) می‌توان به آن اشاره کرد مقابله امام با خلفای وقت به‌ویژه متوکل است.

وی ادامه داد: نکته بسیار مهم دیگری که در کلام امام هادی(ع) وجود دارد تبیین فرهنگ اصیل شیعی و اصل امامت و ولایت در دوره‌ای بود که کسی جرئت اظهار تشیع نداشت. امام هادی(ع) در حضور خلفای متعصب عباسی که عناد ویژه‌ای نسبت به علویان داشتند به صورت ویژه به اصل امامت و ولایت توجه داشتند و این را در دو خطبه می‌توان دید یکی بحث احیای فرهنگ غدیر و یکی هم در بحث زیارت جامعه کبیره.

مطهری زیارت جامعه کبیره را منشور امامت امام هادی(ع) دانست و یادآور شد: خلیفه عباسی امام را در روز غدیر احضار کرد و امام هادی(ع) در حضور او خطبه‌ای که بیانگر فرهنگ غدیر و اکمال دین و زندگی باشکوه امیرالمومنین(ع) بود را قرائت کردند که از مهم‌ترین نکات زندگی امام هادی(ع) است. زیارت جامعه کبیره هم که آن قدر اهمیت دارد که می‌توان از آن به عنوان منشور امامت در زندگی امام هادی(ع) یاد کرد.

آرمان هیأت