حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا حسینی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به بررسی سیاست‌های اقتصادی حضرت علی(ع) در زندگی شخصی و سیاسی پرداخت و اظهار کرد: سیاست‌های اقتصادی امیرالمؤمنین علی(ع) را در بخش‌های مختلف می‌توان مورد بحث قرار داد و از یک نگاه می‌توان آن را در دو بخش تقسیم کرد که یک بخش در زندگی شخصی به عنوان زندگی اقتصادی یک فرد و بخش دیگر مربوط به سیره اقتصادی ایشان در حوزه سیاست و حکومت است.

رفتار اقتصادی در سیره شخصی حضرت علی(ع)

وی افزود: البته برای امثال بنده سخت است که حقیقت زندگی ایشان را درک کنیم، اما آنچه در رابطه با سیره شخصی ایشان در حد فهم ماست و می‌توان به آن پرداخت این است که بزرگترین آموزه‌ای که حضرت علی(ع) برای بشریت دارند ارائه مدل آرمانی رفتار اقتصادی برای انسان موحد است و توضیح مطلب اینکه امروزه در علم اقتصاد مرسوم گفته می‌شود انسان اقتصادی فردی است که دائما در تولید و مصرف به دنبال منافع شخصی خود است.

حجت‌الاسلام حسینی تأکید کرد: براساس چنین تفکری، انسان اقتصادی در مسیر دستیابی به حداکثر منافع خود، رفتار تولیدی‌اش را سامان می‌دهد و در بخش مصرف گفته می‌شود مصرف‌کننده متعارف کسی است که می‌خواهد از کالا و خدماتی که استفاده می‌کند بیشترین لذت و مطلوبیت را به دست آورد. آنچه که امام علی(ع) در این زمینه به بشریت عرضه کردند این است که انسان موحد که در رفتار خود براساس توحید افعالی خداوند عمل می‌کند، تولید و مصرف خود را براساس قرب به خداوند، رسیدن به تکامل معنوی و جلب رضایت الهی انجام می‌دهد.

تلاش برای کسب رضای الهی با رفتار مناسب اقتصادی

این پژوهشگر اقتصاد اسلامی ادامه داد: آنچه در زمینه تولید برای آن حضرت مهم است این است که چه کالایی تولید کرده و در چه زمینه‌ای به فعالیت بپردازد و به چه میزان و کیفیتی این کار را انجام دهد که با این کار رضایت خدای متعال را کسب کنند و راحتی شخصی در درجه اول برای امیرالمؤمنین(ع) مطرح نبود.

حجت‌الاسلام حسینی افزود: در روایت آمده است که حضرت علی(ع) همواره از میان دو کاری که برایشان مطرح بود و هر دوی آنها مورد رضای خدا بود، آنچه که سخت‌تر بود را انتخاب می‌کرد؛ چراکه شاید دیگران توان انجام کار سخت‌تر را نداشتند؛ بنابراین راهنمای عمل ایشان در تولید، رسیدن به بیشترین مقام رضای الهی بود؛ لذا عمده‌ترین کار ایشان، کار کشاورزی است که اساسی‌ترین نیازهای جامعه را تأمین می‌کند.

شیوه صحیح تولید و مصرف در سیره اقتصادی امیرالمؤمنین(ع)

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تأکید کرد: در این زمینه خود امیرالمؤمنین(ع) فرموده‌اند که براساس قاعده جلب رضایت خداوند به اندازه‌ای تولید کرد که فقط با زکات آن قادر بود تمام نیازهای خانواده‌های بنی‌هاشم را تأمین کند یا در برخی روایات آمده است زکات مال ایشان بالغ بر ۴۰ هزار درهم می‌شد.

وی افزود: در زمینه مصرف هم، مصرف‌شان را براساس کسب بیشترین لذت و مطلوبیت شخصی انجام نمی‌داد و هدف و راهنمای ایشان در مصرف هم رضای الهی بود و به اندازه‌ای از منابع استفاده می‌کرد که بیشترین رضای الهی را کسب کند؛ گر چه برای ایشان بیشترین مشقت را به همراه داشته باشد. لذا بخش زیادی از درآمد آن حضرت صرف انفاق به دیگران و افراد نیازمند می‌شد.

رفع مشکلات اقتصادی کنونی با تأسی از سیره اقتصادی حضرت علی(ع)

به گفته حسینی، آنچه در سیره اقتصادی شخصی حضرت علی(ع) برای ما پندآموز است این که اگر جامعه ما از این رفتار آن امام بزرگوار تأسی کند، هم مشکل تولید و هم مشکلاتی که در زمینه الگوی مصرف با آن مواجه هستیم و همین طور توزیع درآمد قابل حل خواهد بود.

این پژوهشگر اقتصاد اسلامی در ادامه به بررسی سیره اقتصادی حضرت علی(ع) در عرصه حکومتی پرداخت و عنوان کرد: در بخش دوم که سیره حکومتی امام علی(ع) است، برجسته‌ترین ویژگی ایشان برقراری عدالت اجتماعی است؛ کما اینکه سخت‌ترین کار در عرصه اقتصادی تحقق عدالت است وگرنه شاید تحقق تولید دور از دسترس نباشد و سیره ایشان در این زمینه هم حداقل دارای دو نکته اساسی است.

اهتمام امیرالمؤمنین(ع) به تأمین اجتماعی و ارتقای سطح معیشت نیازمندان

وی افزود: نکته اول، اهتمام حضرت علی(ع) به تأمین اجتماعی و ارتقای سطح معیشت نیازمندان است و در این زمینه تا آنجا تلاش کردند که خودشان فرمودند: هیچ کس در زمان حکومت من در کوفه نبود، مگر اینکه سرپناهی دارد و از نان گندم ارتزاق می‌کند و از آب آشامیدنی مناسب برخوردار است و این به معنای برقراری چتر حمایتی تأمین اجتماعی برای عموم مردم است.

حجت‌الاسلام حسینی تصریح کرد: در نامه‌هایی که ایشان برای کارگزاران و استانداران خودشان در مناطق مختلف نوشته‌، همواره آنها را سفارش می‌کند که منابع بیت‌المال در اختیار شماست، ابتدا به افراد نیازمند، سالمندان و بیوه‌زنان برسد و حق آنها را بدهید. حتی در نامه‌ای که به مالک اشتر - فرماندار مصر در آن زمان- نوشته‌ است به ایشان سفارش می‌کند که شخصاً باید احوال فقرا را جویا شوی و این کاری است که قابل واگذاری به دیگری نیست.

رعایت عدالت در تقسیم منابع بیت‌المال

وی ادامه داد: نکته دوم در سیره حکومتی حضرت علی(ع) رعایت عدالت در تقسیم منابع بیت‌المال است. زمانی‌که در عصر خلیفه دوم زمین‌های بسیاری در عراق و ایران به تصرف مسلمانان درآمد و خلیفه درباره نحوه تقسیم این زمین‌ها از مسلمانان نظرخواهی کرد، خود امیرالمؤمنین(ع) پیشنهاد داد که اصل زمین‌ها برای آینده مسلمانان حفظ شده و درآمد آن بین مسلمانان تقسیم شود.

این کارشناس افزود: گرچه در زمان خلیفه دوم و سوم روش‌های ناپسندی در توزیع درآمدهای این زمین‌ها به وجود آمد و این روش‌های ناپسند بعداً برای امیرالمؤمنین(ع) مشکلاتی را به وجود آورد، اما ایشان در زمان حکومت خود اصرار داشت که این منابع باید با عدالت در میان عموم تقسیم شود و تفسیر آن حضرت از عدالت هم به این شکل بود که ابتدا نیازهای نیازمندان را از این منابع عمومی کنار می‌گذاشت و آنچه که مازاد منابع بود، برخلاف سیره‌ای که از قبل به وجود آمده بود و تبعیض به عمل می‌آمد، باید بین مردم تقسیم می‌شد و ایشان در این زمینه بر مساوات اصرار داشت.

سه نکته در زمینه تقسیم منابع توسط حضرت علی(ع)

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه عنوان کرد: حضرت علی(ع) در این زمینه سه نکته را رعایت کرد که نکته اول این بود که آنچه به عنوان درآمدهای خراج به خزانه بیت‌المال می‌رسید همان مقدار را تقسیم می‌کرد و نه برقراری حقوق مشخصی که قبلاً به وجود آمده بود؛ بنابراین هر درآمدی که حاصل می‌شد، همان درآمد تقسیم شده و بیت‌المال با کسری بودجه مواجه نمی‌شد.

حجت‌الاسلام حسینی ادامه داد: نکته دوم اینکه هر وقت منابعی حاصل می‌شد بلافاصله و بدون ذخیره‌سازی به تقسیم آن اقدام می‌کرد. نکته سوم این است که حضرت علی(ع) این تقسیم را از منابع عموم مسلمین که درآمدهای خراج و جزیه بود انجام می‌داد، نه درآمدهایی که مربوط به انفال، خمس، زکات و... بود و باید دقت شود که ایشان چه چیزی را تقسیم می‌کرد.

تقسیم مازاد منابع بین عموم مردم توسط امیرالمؤمنین(ع)

این پژوهشگر اقتصاد اسلامی تأکید کرد: بنابراین آنچه امروزه گفته می‌شود درآمدهای حاصل از هدفمندی یارانه‌ها که از محل انفال است باید به صورت مساوی بین عموم مردم تقسیم شود که به سه دلیل صحیح نیست. اولاً این درآمدها از محل انفال است و نه جزیه و خراج و انفال متعلق به حکومت و ولی امر مسلمین است.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان اظهار کرد: نکته دیگر اینکه آنچه امیرالمؤمنین علی(ع) تقسیم می‌کرد، تقسیم مازاد منابع بود و ابتدا فقرا را تأمین کرده و مازاد را تقسیم می‌کرد و ثالثاً آنچه که امام علی(ع) تقسیم می‌کرد همان درآمدی بود که حاصل می‌شد و کسری وجود نداشت و هر موقع که درآمدی حاصل می‌شد همان درآمد را تقسیم می‌کرد؛ بنابراین آنچه در این زمینه برای ما الهام‌بخش است برقراری عدالت از حیث تأمین زندگی نیازمندان و توزیع عادلانه منابع عمومی است.

آرمان هیأت