حجت‌الاسلام و المسلمین کاووس روحی در چهارمین جلسه از سلسله نشست‌‎های مرکز تحقیقات امام علی(ع) به تشریح عرفان عملی در نهج‌البلاغه پرداخت.
روحی در این نشست که زیر نظر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی انجام شد، در خصوص مقام واحدیت گفت: این مقام یکی از مقام‌های بالای توحید است، اما مقام احدیت مقام بالاتری است. باید توجه کرد که توجه به جامعیت در مقام واحدیت مانع از توجه کامل است؛ مقام جامعیت در عین اینکه توجه است، اگر به خود متوجه باشد، یعنی اگر متوجه همین جامعیت باشد مانع مقام احدیت خواهد بود. در مقام واحدیت، کل یا وحدت از غیر خود جدا می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، ادامه داد: برخی عشاق تنها به یک جلوه از معشوق محدود می‌شوند و برای مثال در قید خال معشوق می‌مانند، در حال که کل چهره محبوب همه جلوه‌ها را در بر می‌گیرد.
وی افزود: مقام واحدیت مقام توجه به کل چهره محبوب است بعد از این مقام اگر به این صورت چنان نگاه کنی که بدون توجه این کار را انجام دهی به مقام احدیت خواهی رسید. اگر فردی به محبوب چنان توجه کند که جامعیت را ببیند اما این کار را هم بی‌توجه کند به مقام احدیت خواهد رسید.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، با بیان اینکه در نهج البلاغه توحید احدی مطرح می‌شود، گفت: در قرآن می‌خوانیم قل هو الله احد، این تعبیر قرآنی به اختصار آمده است، اما در بیانات نهج‌البلاغه به تفصیل تفسیر شده است. امام علی‌(ع) تنها کسی هستند که این مطالب را به خوبی توضیح داده‌اند از این جهت ایشان تنها توصیف‌گر توحید هستند. علامه به این مرحله از توحید می‌گوید توحید اسلامی که انبیا گذشته و فلاسفه به آن نرسیده بودند.
وی ادامه داد: در این معنای توحید خدا احد است و این در حالی پدید می‌آید که نه از پایین و مقام مخلوق که از جایگاه خدا به خداوند نظر شود. از این مقام توحید به این معناست که خداوند یکتای بی‌همتاست و این مضمون را ما در مضمون خطبه اول نهج‌البلاغه می‌بینیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، تصریح کرد: توحید واحدی خداوند را به قسمت‌هایی از قبیل، علم، قدرت، حکمت و ... تقسیم می‌کند، از این رو خداوند حد‌دار می‌شود و امام علی(ع) می‌گویند در این معنا توحید نفی و به شرک می‌رسیم.
وی افزود: رسیدن به مقام توحید احدی بسیار دشوار است اما این مقام با کار و عمل صالح حاصل می‌شود و بسیار دشوار است اما چون واقعیت است، مومن را به سوی خود می‌کشاند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، ادامه داد: در معنای اول معرفت یا یافتن آموزه‌ها در خود معنای توحید است، اما این باید به مرحله تصدیق برسد که در این مرحله ما عمل داریم. در مقام بعدی ما به اخلاص می‌رسیم. قرآن چند جا از مخلصین یاد کرده است و اینجا نیز نهج‌البلاغه به بیان این مطلب می‌پردازد. کمال اخلاص در ذکر لااله الا الله دیده می‌شود و الله اکبر به توحید احدی اختصاص دارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، ادامه داد: در خصوص نسبت صفات و ذات نظرات مختلفی وجود دارد، اول نظر اشاعره و اکثر اهل سنت است که این دور را جدا از هم می‌دانند که این به شرک منجر می‌شود، اما در نفی استقلال ذات از صفات دو رویکرد وجود دارد که در رویکرد اول صفات نفی می‌شود که قرآن و نهج‌البلاغه این مراد نیامده و منظور عینیت و یکی بودن صفات و ذات خداوند است و آن به این معناست که یک چیز همه چیز را دارد اما ذات در درون خود علم، قدرت، حکمت و ... نامحدود است و این‌ها همه عین ذات‌اند.
روحی با بیان اینکه در این جا حناالفاخوری این شبهه را مطرح کرده است که چون امام علی(ع) این‌جا استدلال کرده است، مجعول است، گفت: باید گفت این سخنان مجعول نیست زیرا در کجای دیگر آمده است و این سخنان مختص امام علی(ع) است.
وی افزود: در ادامه امام‌ علی(ع) استدلال می‌کنند که اگر به خداوند اشاره کردی او را محدود کرده‌ای و این به معنای شرک است. ایشان معتقدند که حد کمال دین و توحید، توحید احدی است و دیگر مراتب توحید و دین حدی از شرک را دارند. در روایات ما نیز احد را کسی است که نمی‌توان به آن اشاره کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، ادامه داد: اگر کسی در هنگام نماز خواندن و عبادت خود، خدا و عبادت کردن را سه چیز بداند به خدا اشاره کرده و او را محدود کرده است. از این رو کسی که به مقام توحید احدی رسیده باشد دارای خداشناسی عرفانی خواهد بود و این با عرفان‌های مرسوم متفاوت است.
روحی در پایان گفت: امام علی‌(ع) معیت را نیز معنا کرده و ایشان معیت را به معنای همراهی نمی‌دانند و معتقدند معیت یعنی او باشد و تو نباشی. در خطبه ۱۷۹ این فراز را می‌بینیم، ایشان در این خطبه به ذعلب در پاسخ به اینکه آیا او خدای را می‌بیند می‌گوید، مگر می‌توانم بدون دیدن خدا او را عبادت کنم، اما این دیدن از راه چشم بصر نیست.

آرمان هیأت