آیت الله جوادی آملی می نویسد: تحولات تاریخی عبرت آورِ گذشته‌ ها را بر جانت عرضه كن؛ «وأعرض علیه أخبار الماضین».نكات حساس، آموزنده و ارزنده تاریخی را بر قلبت عرضه كن تا از تجارب گذشته‌ ها بهره ببری. آن‌چه بر پیشینیان رفته به یاد خود بیاور تا بفهمد كه ممكن است به سرنوشت گذشتگان مبتلا شود. آثار مخروبه آنان و خانه‌ هایی كه در آن زندگی می‌ كردند و بعد به دست دیگران افتاده، از نظر بگذران، تا این سیر عامل اندرز و پندی باشد و در تو نور اعتبار ایجاد كند؛ «وذكّره بما أصاب من كان قبْلك من الأوّلین وَسِر فی دیارِهم و آثارهم». نگاه كن در آن‌چه گذشتگان انجام داده‌اند، اكنون چه نامی از آنان باقی مانده است، آن‌ها را رها كرده به كجا رفته ‌اند و در چه حالتی هستند؛ «فانظُر فیما فَعَلوا وعمّا انتَقَلوا و أین حَلُّوا ونزلوا» امیر مؤمنان علی(ع) در جملات وزین و سنجده فوق، مرور و بازگشت انسان به درون خود را به وی گوشزد می نماید تا وی به هدف اصلی آفرینش خود كه چیزی جز بندگی خداوند و كسب مقام خلیفه الهی است پی برد. بیداری و بینش درونی در روایات ما به مراتب از بینایی ظاهری مهمتر شمرده شده است.

آیت الله جوادی آملی نیز با استناد به فرمایشات امیر سخن مولا علی(ع) در کتاب گرانسنگ «شمیم ولایت» به این مهم پرداخته و آورده است:حضرت علی(ع) می‌ فرماید: جانت را به زشتی ها و تبه‌كاری‌ هایی كه در دنیا انجام می‌ شود و رذایل اخلاقی كه از دنیا بر می‌ خیزد، بینا كن تا آن‌ها را عمیقاً بنگرد؛ «وبصّره فجائع الدنیا».بزرگ حكیم الهی، علی(ع) در ابعاد گوناگون و در چهار چوب مسایل حكمت عملی بیانات گویا و جامعی دارد. در همه این ابعاد، خواه مسأله اخلاق و تهذیب نفس، تربیت اولاد و اداره امور منزل یا اداره امور جامعه، قدر مشتركی رهزن ومانع از رشد و تكامل است و آن محبت و علاقه به دنیا است.

وی با برشمردن نمونه هایی از عوامل بازدارندگی انسان از خداوند، به احیای قلوب مرده توسط حکمت عملی پرداخته و می نویسد:هر آن‌چه غیر خداست و انسان را از خدا باز می‌دارد، دنیاست. مال، فرزند، عیال، مقام و یا شئونات دیگر، هر چه ارتباط انسان را با خدا قطع كند و حضور خدا را از او بگیرد و خلوص را از وی سلب كند، دنیا است و قلب دنیازده مرده است كه باید با حكمت عملی احیا شود. تهذیب جان و تربیت روح نتیجه حكمت است كه مورد تأكید كتاب و سنّت قرار گرفته است. برای رسیدن به این مهم باید از سفاهت پرهیز كرد، چون سفاهت با حكمت جمع نمی ‌شود و آیت آیت الله جوادی آملی تصریح کرد: انسان سفیه هرگز حكیم نخواهد شد.

آیت الله جوادی آملی ادامه می دهد: حكمت در این است كه انسان خود را بشناسد، آغاز و انجام هستی را بداند، به نیازمندی خود پی ببرد، و تنها به مبدئی كه هم به نیازش عالِم است وهم قدرت رفع نیازش را دارد، تكیه كند، كسی كه خود را نشناخته و پی نبرده كه ذاتاً محتاج است و متوجه نشده كه برطرف كننده حاجتش كیست، سفیه است، زیرا یا به كسی مراجعه نمی‌ كند یا به مانند خود كه محتاج است مراجعه می‌ كند. امام سجاد (ع) در دعا به خدا عرض می‌ كند: «ورأیت أنّ طلب المحتاجِ إلی المحتاجِ سَفَهٌ مِن رأیه وضَلّة من عَقله»؛ از سفاهت فكر و كمی عقل است كه انسان نیازمند از نیازمندی مانند خود چیزی طلب كند، كسی كه از نیازمند چیزی طلب كند، سفیه و گمراه است، زیرا موجود محتاج توانایی رفع نیاز محتاج دیگر را ندارد.

وی منشأ تمام سفاهت ها و گمراهی ها را دلباختگی به دنیا قلمداد کرده و ابراز داشت:منشأ همه سفاهت‌ ها و گمراهی‌ ها نیرنگ دنیا و دلباختگی به آن است، چنان‌كه امام سجّاد(ع) می‌ فرماید: «حبُّ الدّنیا رأسُ كلّ خَطیئةٍ»؛ محبّت دنیا در رأس همه گناهان و خطاها است. گرچه حضرت علی (ع) در بسیاری از خطبه‌ ها خطر دنیا را گوشزد كرده، آن را مغرور كننده و فریبا معرفی می‌ كند، ولی در بعضی از خطبه ‌ها نیز این مطلب را تحلیل كرده كه دنیا فریب نمی‌ دهد، بلكه انسان فریب می‌ خورد. دنیا وقتی فریبنده است كه آنچه در او است، كتمان كند و ظاهری زیبا و درونی تلخ و ناگوار داشته باشد، ولی اگر دنیا هم ظاهر زیبا را نشان داد و هم درون تلخ را، هم بُعد نشاط آور را ارائه داد وهم بُعد اندوه بار را، دیگر فریبكار نیست، بلكه ابزار فریب است، نه عامل آن. باید عامل فریب را جست‌وجو كرد، باید سبب فاعلی نیرنگ را كاوید و ابزار را از دست او گرفت و اورا طرد كرد. گرچه در قرآن و كلمات معصومین(ع) آمده است كه دنیا شما را فریب ندهد؛ (فَلا تغرّنّكُمُ الحیوةُ الدُّنیا)، ولی این انسان است كه ناشناخته دنیا را ابزار دست نیرنگ و فریب قرارمی دهد و از آنجا آسیب می‌ بیند.

وی در ادامه این بحث به راهکار و توصیه ی مولای متقیان(ع) در این راستا اشاره کرده و خطر نشان کرد: امیرمؤمنان (ع) در یكی از خطبه‌ ها می‌ فرماید: بر شما باد كه پویا و كوشا باشید و در این جهان كه عالم حركت و عمل و محل برداشت توشه است، زادراه تهیه كنید كه پس از مرگ فرصتی برای فراهم كردن زاد و توشه نیست؛ «فعلیكُم بالجدّ والاجتهادِ والتأهُّبِ والاستعْداد والتزوّدِ فی منزلِ الزاد».

آرمان هیأت